The Project Gutenberg eBook of Uit ou Reisbeskrywinge, by W. Blommaert
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

Title: Uit ou Reisbeskrywinge

Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap

Author: W. Blommaert and S.F.N. Gie
Release Date: November 15, 2021 [eBook #66742]
Language: Afrikaans
Character set encoding: UTF-8
Produced by: Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive)
*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UIT OU REISBESKRYWINGE ***
[Inhoud]

Oorspronklike voorblad.

[Inhoud]

Uit ou Reisbeskrywinge.

[Inhoud]

Oorspronklike titelblad.

Uit ou Reisbeskrywinge,
DAGVERHALE EN ANDER LETTERKUNDIGE BRONNE OOR DIE KAAP.
Gedruk en Uitgegee deur die Nasionale Pers, Beperk, Kaapstad, Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg.
1922.

[Inhoud]

VOORWOORD.

Die doel van hierdie uitgawe is om dele van die Suid-Afrikaanse Geskiedenis in ’n meer direkte en aanskoulike vorm aan skole en die algemene lesende publiek te gee. Ons meen dat dit in ’n groot behoefte sal help voorsien. Of die behoefte ook assulks gevoel word, sal nog moet blyk. Dit is in elk geval waar dat wie die Geskiedenis regtig wil geniet en met vrug beoefen, met die ou oorspronklike geskrifte moet kennismaak; want in hulle lewe waarlik die gees van vervloë tye, en deur hulle word die verlede vir ons werklikheid. Om die leser meer in die gees van die tyd te laat kom, het ons trouens nie geaarsel nie om die originele Hollandse tekste onveranderd te laat of ’n ou Hollandse vertaling te reproduseer waar die oorspronklike geskrif in ’n vreemde taal opgestel was. In party gevalle, b.v. die Portugese tekste, was dit nie moontlik nie, omdat daarvan alleen gebrekkige en onvolledige Hollandse vertalings bestaan. Ons het hulle dan ook in Afrikaans oorgesit.

Al die stukke het reeds in druk of herdruk verskyn, maar in werke wat seldsaam geword het of in versamelings wat vir die gewone leser, ver van biblioteke verwyderd, moeilik toeganklik is. Uit uitgawes soos b.v. Reizen in Zuid-Afrika van dr. E. C. Godée-Molsbergen, wat eers kort gelede verskyn het en nog in die handel is, het ons met opset niks oorgeneem nie. Ons wens egter met nadruk op hierdie werk en ander publikasies van die Linschoten-Vereniging die aandag te vestig en hulle vir lees en studie aan te beveel. Ook kan hier herinner word aan die Records van Theal, wat maar alte dikwels ongebruik in ons openbare biblioteke lê, onder ’n laag van stof.

Die feit dat die Burgerleeskring hom veral tot die algemene lesende publiek wend, het ons genoodsaak om meer van die suiwer anekdotiese en awontuurlike element in te bring as ons anders miskien sou gedaan het. Verder het ons egter veral aan die kultuurhistoriese waarde van die uittreksels gedink; en in die inleidings, wat aan elke skrywer voorafgaan, probeer ons om die betekenis en belang van die stukke duidelik te maak. Ons hoop dan ook dat hierdie uitgawe sy weg ook na die skole sal vind. Die kundige onderwyser sal dit met vrug as historiese leesboek in die hoogste klas of klasse van die Primêre Skool en in die Sekundêre Skool kan invoer, en ons sal graag verneem welke ondervinding die onderwyswêreld daarmee opdoen. Party mense sal miskien dink dat sommige stukke vir skoollektuur te moeilik is. Ons meen egter dat as die onderwyser sulke stukke self goed voorlees en die kinders die teks in hulle boeke laat volg, hy verwonder sal wees oor die gemak waarmee hulle sewentiende-eeuse Nederlands sal verstaan. Dit is te hope dat die tyd van vaste leerplanne en hoofdelike inspeksie, wat tot die kou en herkou van een klasboek lei, aan die verbygaan is, en dat onderwysers ook nou die geleentheid sal hê om interessante bronne of stukke daaruit met die leerlinge te lees. Die ontwikkeling van die laaste tyd gaan gelukkig in die rigting van meer vryheid wat dit betref, en ons vertrou dat onderwysers ’n ruim gebruik van die vryheid sal maak. Die lees van ou geskrifte sal lewe en besieling in die historiese onderwys bring.

Hierdie boek omvat die eerste periode van ons geskiedenis tot die begin van die agtiende eeu. As dit blyk dat daar navraag voor bestaan, sal nog meer deeltjies oor ander tydperke volg. Stof is daar natuurlik genoeg voor.

W. Blommaert.

S. F. N. Gie.

[Inhoud]
[Inhoud]

Die Dood van Francisco d’Almeida.

[3]

[Inhoud]

INLEIDING.

Op 1 Maart 1510 het die Portugese onderkoning, Francisco d’ Almeida, wat met ’n vloot op die terugreis na Portugal was, met ’n vyftigtal van sy aansienlikste manne op die strand van die Tafelbaai in ’n geveg met die Hottentotte gesneuwel. Hy was ’n belangrike persoon en kan naas Vasco da Gama en Alfonso d’Albuquerque genoem word as een van die stigters van die Portugese koloniale ryk in Indië. In die groot seeslag voor Diu in 1509 het hy die Mohamedaanse seemag in die Ooste verpletter; en sy beroemde opvolger, d’Albuquerque, kon toe van hierdie verswakking van die vyand gebruik maak en deur die besetting van die belangrikste strategiese punte ’n vaste basis aan die Portugese mag in Indië gee.

Dit spreek vanself dat die dood van die onderkoning groot opskudding in Portugal verwek het; en die gebeurtenis word deur verskillende beriggewers breedvoerig vermeld. Die beskrywinge is, wat besonderhede betref, taamlik uiteenlopend; en hierin word miskien weerspieël die toestand van totale verwarring en magteloosheid waarin die Portugese gedurende die geveg verkeer het. Die beskrywing wat hier volg, is dié van Joano de Barros (1496–1570), die grootste Portugese historikus van daardie tyd. Theal het uittreksels uit [4]sy Asia in Records of S.E. Africa, VI, blss. 1 vv., afgedruk en vertaal. Die leser word daarheen verwys—veral na blss. 298 vv. In II, blss. 45 vv., is die beskrywing van Correa; in V, blss. 399 vv., dié van De Castanheda; en in III, blss. 134 vv., dié van De Goes. ’n Vergelyking van die verskillende berigte met mekaar openbaar groot afwykinge. [5]

[Inhoud]

DIE DOOD VAN FRANCISCO D’ALMEIDA.

In Mosambiek het [die onderkoning] vier-en-twintig dae vertoef, want ’n lekkasie in die Belem moes reggemaak word. Van daar het hy sy reis voortgesit, en met gunstige weer het hy om die Kaap die Goeie Hoop geseil. Asof die end van die reis reeds bereik was1, roep hy toe uit: „God sy geloof! Nou is dit duidelik dat die towenaars van Cochin leuenaars is!” Die rede hiervoor was ’n voorspelling van sommige in Indië dat hy nie die Kaap sou omseil nie, en hierdie voorspelling het volgens gerug sy oorsprong by die towenaars van dié land gehad.

Daar hulle water nodig gehad het en die Aguada de Saldanha2, waarvan ons reeds geskrywe het en waar skepe water kon inneem, naby die Kaap was, het hy aan die stuurmanne bevel gegee om hom daarheen te bring. Om nou die manskappe ’n bietjie ontspanning te verskaf ná die eentonigheid [6]van die see, het hy sommige wat met die watervate aan land gegaan het, toegelaat om met die neërs, wat op die strand hulle verskyning gemaak het sodra die skepe geanker was, handel te drywe. Die neërs het heeltemal eie geword met ons mense en vee aan hulle verruil vir stukke yster en doek, wat hulle hoog waardeer; en ’n paar van ons kêrels het toe verder verlof gekry om met die inboorlinge na hulle dorpe toe te gaan byna ’n uur van daar. Op hierdie ekspediesie het die neërs van party messe gesteel en ook ander dinge, waarin hulle sin gehad het. Om hierdie brutaliteit te wreek het een van die kêrels, Gonçalo, ’n diensbode van die onderkoning, twee van die neërs met hom saamgevoer onder die voorwensel dat hulle van die goed moes dra wat hy gekoop het; maar hulle was huiwerig om saam te kom, want hulle was agterdogtig en het gevrees dat sy bedoeling nie suiwer was nie. Toe wou hy hulle met geweld dwing, maar hulle gooi die goed neer en het hom so toegetakel dat hy met stukkende tande en ’n gesig vol bloed voor die onderkoning verskyn het.

By die onderkoning was toe juis verskillende persone wie se diensbodes dieselfde mishandeling van die neërs ondervind het, veral een met die naam Fernando Carrasco, ’n bediende van Jorge de Mello; en hulle was so kwaad dat hulle die onderkoning beweeg het om die neërs in hulle dorp te gaan straf. Hy het ingewillig, nie so seer omdat hy self kwaad was nie, maar om die adellike here te bevredig, ofskoon sommige van hulle teen die [7]aanval was, soos b.v. dom Lourenço de Brito, Jorge de Mello en Martin Coelho.

Die dorpe was ’n bietjie verder op as die plek waar die skepe geanker was, en die volgende dag, om die afstand te voet te verkort, het die bote dus met omtrent ’n honderd-en-vyftig man, die fleur van die hele geselskap, langs die kus tot digby die dorpe gevaar. Hulle het daar aan wal gestap; en die onderkoning het aan sy skipper, Diogo d’Unhos, bevel gegee om daar in die skuite te wag en nie van die plek af weg te gaan nie. Dit wil waarlik skyn asof sy gees hom voorspel het in welke verskriklike nood hulle na die skuite sou uitsien, en asof die bedruktheid waarmee hy die onderneming begin het, ’n voorteken van sy laaste uur was; want ná sy inwilliging aan die versoek van die edelliede wat hom aangespoor het, was al sy woorde en dade soos dié van iemand wat die dood verwag. Toe hy b.v. uit die skip in die boot klim, sê hy, om te wys dat hy teen sy sin gaan: „Waarheen neem julle my sestig jare?”

Dood van d’Almeida.

Dood van d’Almeida.

Uit Van der Aa se Gedenkwaardigste Zee- en Land-Reysen.

(Foto A. E. Elliot.)

Later toe hulle langs die strand loop, sê hy daar is sand in sy skoene, en hy vra vir Joano Gonçalves, sy lyfbediende, om hulle uit te trek; en toe Joano Gonçalves die een teen die ander klop om die sand uit te slaan, maak hy die opmerking: „As dom Joano de Menezes nog gelewe het en jou daardie skoene teen mekaar hoor slaan het, sou hy g’n stap verder gegaan het nie, al was dit ook in ’n slag wat grootliks tot sy eer sou strek; maar daar ek meer in God glo as in sulke illusies, sal ek my reis voortsit.” Hy het hier gesinspeel op [8]’n feit wat algemeen in die koninkryk bekend is, nl. dat dom Joano de Menezes aan twee slegte voortekens geglo het: die klop van twee skoene teen mekaar, en dat Dinsdag ’n ongelukkige dag was. Die verklaring hiervan is as volg: dom Joano was hooflyfwag van die prins dom Alfonso toe hy by Santarem van sy perd geval het en aan die gevolge oorlede is; en terwyl hulle twee naas mekaar op die wal van die Taag by Alfange ry, begin ’n knaap wat in die Taag geswem het, sy skoene teen mekaar te klop om die sand uit te kry, en net toe val die prins van sy perd; en dit was op ’n Dinsdag. Dus, as gevolg van hierdie ongeluk het dom Joano altyd aan die twee slegte voortekens geglo, en dit was so alom bekend in die koninkryk dat toe hy in Arsilla3 en later in Asamor3 kaptein was, die inwoners seker was dat hy niks op ’n Dinsdag of as hy twee skoene teen mekaar hoor slaan, sou onderneem nie.

Hiervan was hulle so oortuig dat toe dom Joano in Arsilla ’n aanval op ’n paar dorpe wou maak … en die inwoners, omdat dit winter was en baie gereent het, nie graag wou saamgaan nie, vier van hulle ’n plan gemaak het en ’n jongkêrel gekry het om by die poort van die stad skoene teen mekaar te klop nes dom Joano daardeur ry, want [9]hulle wou hom so keer. Maar dom Joano het deur die plan gesien, en hy het geweet dat die kêreltjie van ’n man kom wat in ’n neerlaag ’n goeie gebruik van sy bene kon maak.

Hy roep hom dus toe: „Loop sê vir jou baas dat sy straf vir wat jy nou doen, alleen sal wees dat hy sal moet saamkom; en op hierdie tog sal sy bene vir hom van meer nut wees as daardie skoene.” Daarop ry hy toe welgemoed verder; en die lis het hy geduie as ’n voorspelling van die oorwinning, wat hy inderdaad behaal het.

Die onderkoning daarenteen het nie van die skoengeklop ’n grap gemaak nie, en met teësin en in ’n treurige stemming het hy sy reis voortgesit. … En daar is mense wat beweer dat die siel van die mens so deur die bedruktheid of opgewektheid wat hy voel, vooraf weet wat met hom gaan gebeur; en in hierdie geval het g’n halfuur verbygegaan nie, of die slegte voorbodes van die onderkoning was verwesenlik.

Net toe hulle die neërdorp intrek, het Fernando Pereira, die seun van Reimano Pereira, gesneuwel. Party sê dit was ’n ongeluk, want hy was in een van die hutte; en een van ons manne wat buitekant was, het hom daarin gehoor, en in die gedagte dat dit ’n neër was, het hy sy spies ingestoot en hom deur die lyf gesteek. Toe die onderkoning hiervan hoor, sê hy: „As my moeilikhede met Fernando Pereira begin, dan sal dit met nog meer ophou;” en hy het bevel gegee dat die manskappe dadelik teruggeroep moes word. [10]

Die gros van die geselskap het egter reeds deur ’n groot deel van die dorp gegaan en kom terug met ’n aantal koeie en kinders, wat hulle in die huise gekry het. Daarop verskyn toe omtrent tagtig neërs; met die eerste skrik het hulle gaan wegkruip, maar nou was hulle klaar om vir die behoud van die kinders die dood te trotseer. Toe Lourenço de Brito sien hoe woes hulle aanstorm en waarom hulle dit doen, skree hy vir dié wat die kinders wegvoer: „Laat die kalwers staan, want die koeie kom agter hulle aan; en hulle bulk nie, hulle brul.” En ofskoon party van ons mense toe die kinders laat loop het en die armsalige buit van die dorp neergegooi het, was die neërs reeds so woedend dat hulle oor alles heenspring en ons hoofmag aanval.

Hulle roep die beeste, wat aan dié soort van oorlogmaak gewend is, en begin om vir hulle te fluit en met tekens te stuur; en agter die vee beskut val hulle toe ons mense aan met hardgebrande hout-werpspiese. Party val gewond neer en is deur die beeste vertrap; en daar die meeste sonder skilde was en alleen lanse en swaarde gehad het, kon hulle in dié soort van vegtery nie veel uitrig nie, terwyl die neërs tussen die beeste uit met onmiddellike gevolg hulle wapens teen ons manskappe slinger. Hulle val so veg-veg terug en kom uitgeput by die plek waar Diogo d’Unhos volgens die bevel van die onderkoning met die skuite moes gewag het; maar hulle was nie daar nie, want ’n storm het opgekom, en die see was so onstuimig dat hy verplig geword het om die [11]bote terug te neem tot naby die skepe; waar ons mense dus verwag het om skuiling te kry, het hulle die dood gevind.

Hulle sak weg in die seesand en was totaal magteloos en kon hulle nie beweeg nie, terwyl die neërs op hulle afstorm so lig en rats dat hulle na voëls lyk, of liewer na die beule van Satan. Hulle werp hul op die edelliede, wat uit liefde vir die onderkoning nog ’n bietjie weerstand gebied het, want die gemene volk het met die eerste buit vooruit gehardloop. Die treurigste was dat sommige gewondes, wat nie in die los sand kon loop nie, in die water vaste grond gaan soek het en dit met hulle bloed bevlek het.

In hierdie moeilike tyd, toe iedereen vir homself gesorg het, kom Jorge de Mello by die onderkoning, en hy vind hom min of meer verlate, want iedereen moes na homself kyk en het sy hande daarmee vol gehad. Daar Jorge de Mello half ontevrede met hom was in verband met sake tussen Alfonso d’Albuquerque4 en die onderkoning, sê hy toe aan hom: „Senhor, ek sou graag party van dié by u gevind het aan wie u eer verskaf het, want nou is die tyd om weldade te vergoed;” waarop die onderkoning antwoord: „Senhor Jorge de Mello, dié wat aan my iets verskuldig was, is reeds [12]agtergelaat; dit is nou nie die tyd vir sulke herinneringe nie; u moet liewer aan u adellike stand dink; en ek vra u as ’n guns om by die banier van ons koninklike heer te bly en dit te red, want dit word oneer aangedaan; wat my betref, ek kan met my sonde en jare hier my lewe sluit, daar dit die wil van die Heer is.”

In die tussentyd het daar reeds geval Pedro Barreto de Magalhaens, Lourenço de Brito, Manuel Telles, Martin Coelho, Antonio do Campo, Francisco Continho, Pedro Teixeira, Gaspar d’Almeida en nog meer. So lank soos hy kon, het Jorge de Mello by die vlag gestaan, en by die onderkoning tot aan sy dood. ’n Werpspies het hom die keel deurboor, nadat hy met stokke en klippe gewond was. Toe Diogo Pires, die leermeester van dom Lourenço5, hoor dat die onderkoning gesneuwel het, keer hy terug met die woorde: „Mag God gee dat ek nie die seun en vader moet agterlaat en met my lewe hier uitkom nie.” Hy gaan toe terug na die plek waar die onderkoning lê; en daar het hy ook vir altyd gebly.

Om nou te sluit—dit was die noodlottigste gebeurtenis wat in die koninkryk plaasgevind het, want die neërs was eenhonderd-en-sewentig in getal, en ons mense eenhonderd-en-vyftig, die edelste uit die vloot. Van hierdie het meer as vyftig, waaronder twaalf kapteins, op die strand omgekom, doodgegooi met stokke en klippe, en [13]dit nogal uit die hande nie van reuse of gewapende manne nie, maar van dierlike neërs—die laagste op die hele kus; en al hulle verhewe moed en verstandige bedrywigheid, wat hulle so dikwels in Indië en baie ander plekke in skitterende krygsdade vir God en hulle koning vertoon het, het hulle hier niks gebaat nie. Slegs ’n kort entjie pad en ’n bietjie sand het hulle tot onmag verswak, sodat ons met waarheid kan sê dat hierdie twee dinge die vernaamste oorsaak van hulle dood was, want baie was so magteloos dat hulle neergeval het, en die neërs het hulle weerstandloos met groot strandklippe die hoofde verbrysel.….

Van dié wat ontkom het, was byna almal met dieselfde primitiewe wapens gewond, en die wonderlikste van al die wonde was dié van Jorge Lopes Bixorda, die eienaar van die skip Santa Cruz. Sy skedel was met ’n klip ingeslaan, en die gat op die naat was groot genoeg om ’n eier te bevat; en toe die stukke been verwyder is, kon ’n mens sy harsings sien klop. Dit was nie moontlik om hom aan boord skip gesond te maak nie. Maar gelukkig het ’n hen begin lê, en ’n neërin het ’n kind gekry; en met haar melk en die eiers van die hen is hy verpleeg, en die wond het genees.

Jorge de Mello, wat vir die sorg van die vlugtelinge verantwoordelik was ná hulle terugkeer, het die gewondes na die skepe vervoer en het daarop teruggegaan na die strand om die dooies te begrawe. Toe hy kom waar die lyk van die onderkoning lê, totaal ontkleed—want die wêreld wou dat [14]hy dit selfs sonder ’n doodshemp moes verlaat—, was hulle droefheid so groot om hom daar in dié ellendige toestand te sien dat dié wat daarby gestaan het, liewer met hom in die dood sou gegaan het as om die eerbiedwekkende en beroemde man daar so te moet aanskou. Jorge de Mello het hom en die ander op die woeste kus begrawe en het teruggekeer na die skepe. Hy het die anker gelig en die reis na hierdie koninkryk voortgesit, waar, ná sy behoue aankoms, die hele land oor die noodlottige gebeurtenis in rou gedompel is. [15]


1 Op die terugvaart uit Indië het die Portugese die kus van Natal tot aan die Kaap, en veral die laaste stuk daarvan, as die allergevaarlikste deel van die hele reis beskou; en eers as hulle die Atlantiese Oseaan bereik het, het hulle hul veilig geag. Vgl. die Itinerario van Jan Huygen van Linschoten aangehaal op bls. 54. 

2 Die teenswoordige Tafelbaai het sy eerste naam Aguada de Saldanha (die waterhaalplek van Saldanha) in 1503 gekry, toe ’n groot Portugese vloot onder Antonio de Saldanha daar water ingeneem het. Die Nederlandse skeepsvoog, Joris van Spilbergen, het dit in 1601 herdoop met die naam wat dit vandag nog dra. 

3 Arsilla en Asamor is twee hawestadjies op die weskus van Morokko. Die Portugese het in dié streke gesag uitgeoefen. Hulle verowering van Morokkaanse gebied, wat in 1415 by Ceuta begin het, het aanleiding gegee tot die ontdekkingstogte; en die verval van hulle mag het ook hier begin, toe in 1579 koning Sebastiaan deur die More by Alkasar verslaan is en self in die slag gebly het. ↑ a b

4 Koning Manuel het Francisco d’Almeida van sy bevel in die Ooste onthef en dit aan Alfonso d’ Albuquerque oorgedra. D’ Almeida het egter nog eers die groot oorwinning voor Diu op die gekombineerde Mohamedaanse vloot in 1509 behaal voor hy die terugreis na Portugal onderneem het. Tot kort voor sy vertrek het hy vir d’ Albuquerque as ’n prisonier behandel en in die faktory by Kananor opgesluit gehou. 

5 Lourenço d’Almeida, die seun van die onderkoning, het in 1508 in ’n seeslag teen die Mohamedaanse vloot naby die teenswoordige Bombaai gesneuwel. 

[Inhoud]

Verhaal van die Skipbreuk van die groot galjoen, Sint Johannes, by die Land van Natal in die jaar 1552.

[17]

[Inhoud]

INLEIDING.

Die geskiedenis van die skipbreuke aan die Suid-Afrikaanse kus in die Portugese tyd is histories veral belangrik omdat dit ons inligting verskaf omtrent die Bantoe en hulle uitbreiding. Die Kafferhordes, uitspatsels uit die ontsaglike meer van woeste heidendom waarmee die onbekende binneland van Middel-Afrika gevul was, dring langsaam maar seker na die suide deur en dreig om ook die betreklik leë gebied, wat later deur blankes sal bewoon word, deur oorweldigende getalle teen die Europese beskawing te sluit. Uit die berigte van skipbreukelinge kan ons vandag enigsins vasstel hoe die groot opmars plaasgevind het en welke grense die voorste vaandeldraers van die barbaarsheid van tyd tot tyd bereik het.

Teen die end van die sestiende eeu, omtrent twee geslagte voordat die Europese uitbreidingsbeweging aan die voet van Tafelberg sou begin, was die suidelike Bantoegrens in die omstreke van die Oemsimwoeboe-rivier, maar ook die hele kusstreek tussen hierdie rivier en die Toegela, nog maar dun bevolk, en die hoë bergland aan die voet van die Drakensberge was volgens Theal se opvatting nog onbewoond. Hoe dit in die binneland gesteld was, kan ons moeilik gis; maar langs die kus suid van Natal het ons in dié tyd na alle waarskynlikheid nog slegs met voorlopers te doen. [18]

Die verhaal van die skipbreuk van die Sint Johannes bevestig hierdie opvatting1. Die skip word deur lekkasie onveilig gemaak en strand in Junie 1552 êrens op die Suid-Afrikaanse kus naby die 31ste suidelike breedtegraad. Dit was volgens die berekening van die skipbreukelinge; maar die instrumente waarmee destyds die hoogte van die son gemeet is, was taamlik primitief; en aangesien die geselskap op hulle noodlottige tog na Delagoabaai blykbaar geen melding maak van die Oemsimwoeboe-rivier nie, kan ons met Theal aanneem dat die reis oos van die rivier begin het. Opvallend is nou dat die skipbreukelinge wekelank voortsukkel voordat hulle ’n belangrike Kaffer-hoof aantref. Hulle praat wel van Kaffers, maar dan moet daaraan herinner word dat die Portugese hierdie naam ook aan die Hottentotte gegee het; en buitendien was dit veral die „onbeskryflike woestheid” van die land wat die sterkste indruk op die reisgeselskap gemaak het.

Afgesien egter van sulke mededelinge, waarvan die Verhaal nog meer bevat, het ons hier ’n beskrywing van menslike worsteling en smart, so dramaties en aangrypend dat dit selfs in ons geskiedenis ’n buitengewone plek inneem. Onwillekeurig dink ons aan die latere geslagte, en ons voel [19]dat daar ’n band bestaan tussen hierdie ou Portugese, doodgemartel in die ongelyke stryd teen die gevare van ons sonnige maar wrede land en sy nog wreder heidendom, en die Voortrekkers, wat gelukkig sterk genoeg was om al die gevare te kan trotseer, en wat oor skroeiende vlaktes, breë strome en hoë berge „die vlag van die Kruis,” die standaard van die beskawing, tot aan die Limpopo gedra het en die fondamente van ’n groot Suid-Afrika gelê het.

Wie die skrywer van hierdie verhaal was, is nie bekend nie. Of al sy besonderhede juis is, kan ook moeilik vasgestel word; maar hy was blykbaar goed ingelig. Die feit dat hy alleen nog na die skipbreuk van die S. Bento verwys, wat in 1554 plaasgevind het, en wel as ’n gebeurtenis wat nie ver in die verlede gelê het nie, skyn aan te toon dat hy in elk geval ’n tydgenoot was. Uit sy skryftrant sou ’n mens verder miskien kan aflei dat hy, soos die meeste ander Portugese beriggewers, tot die geestelike stand behoor het. [20]

[Inhoud]

VERHAAL VAN DIE SKIPBREUK VAN DIE GROOT GALJOEN, SINT JOHANNES, BY DIE LAND VAN NATAL IN DIE JAAR 1552.2

… Van die kus waar hulle in 31 grade3 skipbreuk gely het, het op 7 Julie 1552 die tog in die volgende orde begin: Manuel de Sousa4 met sy vrou en kinders en tagtig Portugese, daarby ook slawe en André Vas, die stuurman, met ’n vlag van die Kruis omhoog; donna Leonora is deur slawe in ’n draagstoel vervoer. Hierdie afdeling het voorgegaan. Agter hulle was die meester van die galjoen met die matrose en slavinne, en heel agter Pantaleano de Sà met die res van die Portugese en die slawe—omtrent tweehonderd altesaam. Die hele geselskap het bestaan uit vyfhonderd persone, waarvan eenhonderd-en-tagtig Portugese was. Op hierdie manier het hulle ’n maand lank gereis, deur teenspoed, honger en dors geteister; want gedurende die hele tyd was hulle kos die rys wat uit die galjoen gered is, en ’n bietjie vrugte wat hulle in die bosse gekry het. Die land het niks anders opgelewer nie, en hulle het niemand ontmoet van wie hulle proviesie kon [21]koop nie. Die streek waardeur die tog gegaan het, was onbeskryfbaar en ongelooflik woes5

In die tussentyd het hulle verskeie kere met die barbare in botsing gekom; en ofskoon die Kaffers altyd verslaan is, het Diogo Mendes Dourando in een geveg geval. Tot sy dood toe het hy hom soos ’n dapper krygsman geweer. Onder al die moeilikhede van die weg—waaksaamheid, honger en uitputting—het meer en meer egter begin uitsak; en eindelik het g’n dag verby gegaan nie, of een of twee, onbekwaam om ’n stap verder te gaan, is op die strand of in die bosse agtergelaat. Hulle is later deur tiers en slange, waarvan daar baie was, verslind. Waarlik, dit was ’n bron van groot droefheid en pyn vir almal om dag ná dag aan te sien hoe dié mense nog lewendig daar in die woestyn agtergelaat is; want hy wat moes verlaat word, het vir die res van die geselskap, miskien sy vader of broers of vriende, versoek om maar verder te gaan en het hulle aan die bewaring van God toevertrou; en bitter was die smart van diegene wat hulle verwantes en vriende so aan hulle lot moes oorgee, sonder die vermoë om hulle te help en bewus daarvan dat hulle binnekort die prooi van wilde diere sou word. As dit hartverskeurend is om daarvan te hoor, hoe veel erger moes dit gewees het om dit te aanskou en te ondervind.

So het hulle dan onder groot ontberinge hulle reis voortgesit. Somtyds het hulle die land ingetrek [22]om oor riviere te kom of om kos te soek. Dan weer het hulle na die see teruggekeer oor hoë berge en met die grootste gevaar. En asof dit nog nie genoeg was nie, moes hulle ook veel van die Kaffers verduur. Op dié manier het hulle twee en ’n half maande gereis, so gefolter deur honger en dors dat buitengewone dinge byna dag vir dag voorgekom het, waarvan ek enkele van die merkwaardigste sal verhaal.

Dit het dikwels onder hulle gebeur dat ’n beker water van driekwart pint vir tien krusados6 verkoop is, en ’n honderd krusados is gegee vir ’n ketel wat ses kwarte bevat het; en daar dit somtyds tot wanorde gelei het aangesien daar g’n groter kan of beker onder die geselskap was nie, het die kaptein ’n honderd krusados betaal aan die persoon wat ’n ketel vol water gaan haal, en het hy dit met sy eie hande verdeel teen ag of tien krusados per porsie van driekwart pint, een vir homself en sy vrou en kinders en die res teen dieselfde prys.….

Drie maande het nou verloop vandat hulle die reis begin het met die doel om die Lourenço-Marques-rivier te bereik.….. Vir baie dae het hulle nou al gelewe van die wilde vrugte wat hulle kon kry, en van droë bene; en dit het dikwels in die kamp gebeur dat die vel van ’n bok vir vyftien krusados verkoop is; en uitgedroog [23]soos dit was, het hulle dit in water geweek en opgeëet. Op hulle togte langs die strand het hulle van skulpe gelewe en van die visse wat die see opgespoel het. Ná drie maande het hulle ’n Kaffer ontmoet, die hoof van twee krale, blykbaar ’n waardige ou man; en sy hulpvaardigheid het bewys dat hy dit ook was. Hy het hulle gesê dat dit goed sou wees as hulle nie verder gaan nie, maar by hom bly; hy sou na sy vermoë in hulle behoeftes voorsien, want die gebrek aan voedsel was nie te wyte aan die dorheid van die land nie, maar aan die feit dat die Kaffers min saai en van die wilde beeste wat hulle doodmaak, bestaan.

Die Kaffer-koning het sterk aangedring by Manuel de Sousa en sy geselskap om by hom te bly; want, sê hy, hy maak oorlog teen ’n ander koning, deur wie se land hulle sal moet gaan, en hy wil hulle hulp hê; maar as hulle voortgaan, sal hulle seker deur dié koning, wat sterker is as hy, beroof word.… En terwyl hulle besig was om tot ’n besluit te kom, het hulle ses dae daar vertoef, maar skynbaar was dit beslis dat Manuel de Sousa en die groot meerderheid van sy geselskap op die pad moes sterwe; want hulle wou die raad van die koning, wat hulle gewaarsku het, nie volg nie.….

Hulle besluit toe om die Lourenço-Marques-rivier te gaan soek. Min het hulle geweet dat hulle dit reeds bereik het; want dié rivier loop in drie strome na een mond toe, en hulle was toe by die eerste stroom.…. Daar dit onmoontlik was om sonder die goedkeuring van die koning [24]oor die rivier te kom, het die kaptein hom versoek om hulle in sy skuite te laat oorgaan; en hy het belowe dat hy die Kaffers wat hulle oorhelp, goed daarvoor sou betaal.… Die kaptein met sy vrou en kinders en dertig man met drie gewere het so oorgevaar, en die res van die geselskap ná hulle. Tothiertoe was hulle nie besteel nie, en die tog het weer begin.

Ná vyf dae het hulle die twede rivier bereik … Dit was ná sononder .… en hulle het op ’n sanderige plek hulle kamp opgeslaan en daar die nag geslaap. Die rivier was brak, en daar was geen vars water in die nabyheid nie … In die nag was die dors in die kamp so groot dat hulle byna gesterf het. Manuel de Sousa wou water laat haal, maar niemand wou dit onder ’n honderd krusados vir elke ketelvol doen nie; en teen dié prys het hy hulle gestuur .… en dit nogal waar dit die wil van die Heer was dat water hulle voedsel sou wees. Hulle het in daardie kamp gebly, en die volgende dag teen die aand het hulle drie skuite met neërs daarin sien aankom. Van hulle is toe deur ’n neërin van die kamp, wat iets van die taal begin verstaan het, verneem dat ’n skip met mense nes hulle daar aangekom het, maar reeds weer vertrek het. Toe is die neërs op bevel van Manuel de Sousa gevra of hulle die reisigers oor die rivier sou vervoer; en die antwoord was dat dit reeds nag was (want Kaffers onderneem niks in die nag nie), maar dat hulle dit die volgende dag sou doen, mits hulle betaal word. Teen dagbreek het die neërs met vier skuite gekom, [25]en vir ’n paar spykers het hulle die mense begin oorbring.

Hulle sê dat in hierdie tyd die kaptein as gevolg van die gedurige waaksaamheid en veelvuldige rampe, wat swaarder op hom gedruk het as op die ander, aan sy brein gely het. En daar dit sy toestand was en hy op die oorvaart onder die indruk gekom het dat die neërs verraad wou pleeg, trek hy sy swaard teen hulle, en hy skree: „Honde! waarheen neem julle my?” By die gesig van die bloot swaard spring die neërs in die water en het byna verdrink. Sy vrou en ander mense uit sy omgewing het hom toe gesmeek om die neërs nie seer te maak nie, anders sou hulle almal verlore wees. En waarlik, wie vir Manuel de Sousa geken het, sy beleid en vriendelikheid, en hom so sien handel het, kon wel sê dat sy verstand aangetas was, want hy was altyd verstandig en versigtig; en hierna kon hy nooit meer sy mense regeer soos tevore nie. En toe hy aan die oorkant van die rivier aan wal stap, het hy erg oor sy hoof geklae; en hulle het doeke daarom gedraai. En toe het almal weer bymekaar gekom.

Daar op die wal, toe hulle weer wou verder gaan, het hulle ’n trop Kaffers gewaar geword; en dié het deur ’n Kaffermeid van Sofala aan hulle gesê dat as hulle kos wou hê, hulle saam moes gaan na ’n kraal waar die koning was, en hy sou hulle goed versorg.

Die geselskap het in hierdie tyd uit ’n honderd-en-twintig persone bestaan, en donna Leonora was nou een van dié wat te voet gegaan het; en ofskoon [26]sy ’n vrou was van adellike rang, swak en jonk, het sy die slegte en pynlike weg afgelê asof sy ’n man was, gewend daaraan om op die land te werk; en sy het dikwels die ander opgebeur en haar kinders help dra. Dit was nadat daar g’n slawe meer was om die draagstoel te dra waarin sy vroeër gereis het nie. Dit wil werklik skyn asof die genade van die Heer haar ondersteun het, anders sou dit onmoontlik gewees het vir ’n swak vrou, ongewend aan ontberinge, om so ’n lang en pynlike reis te doen en gedurig aan honger en dors onderhewig te wees—want hulle het nou meer as driehonderd uur7 gereis, omdat hulle sulke groot ompaaie moes gaan.

Maar om terug te keer tot ons verhaal! Toe die kaptein en sy geselskap verneem dat die koning in die nabyheid was, het hulle die Kaffers as gidse gebruik; en met die grootste versigtigheid het hulle gegaan na die plek waarvan hulle gehoor het, onder God weet hoeveel folterende honger en dors. Dit was ’n uur7 tot by die kraal waar die koning was; en toe hulle daar naby kom, het hy ’n Kaffer gestuur om te sê dat hulle nie moes binne kom nie (want dit is hulle gewoonte om altyd die woning van die koning sorgvuldig te verberg), maar dat hulle onder ’n paar bome8, wat hulle [27]aangewys is, moes kampeer, en hy sou hulle proviesie stuur. Manuel de Sousa het dit dan ook gedaan, soos ’n vreemdeling in ’n vreemde land; want hy het nie soveel kennis van die Kaffers gehad soos ons vandag deur hierdie skipbreuk en dié van die Sint Bento nie, en hy het nie geweet dat ’n honderd man met gewere die hele Kafferland kan deurtrek nie, omdat hulle banger is vir ’n geweer as vir die duiwel.

Daar in hulle kamp onder die bome het hulle toe proviesie in ruil vir spykers gekry. Hier het hulle vyf dae gebly, en hulle het gemeen dat hulle hier sou kon wag totdat een of ander skip uit Indië aankom; en die neërs het ook so gesê. Toe het Manuel de Sousa die koning gevra om hom ’n huis te gee waarin hy met sy vrou en kinders kon skuiling kry. Die Kaffer het geantwoord dat hy hom een sou verskaf, maar dat al sy mense nie daar bymekaar kon bly nie, omdat daar gebrek aan kos in die land was; dat hy met sy vrou en kinders en ander uit sy mense na sy verkiesing daar kon vertoef, maar dat die res in die krale moes verdeel word, en hy sou bevel gee dat hulle van kos en huise moes voorsien word, totdat ’n skip kom. Dit het die koning uit bose opset gedaan, soos uit wat later gebeur het, sou blyk.… Toe die Kaffer-koning met Manuel de Sousa afgespreek het dat die Portugese in die dorpe en krale sou verdeel word, het hy hom ook gesê … dat dit onmoontlik was as die Portugese nie bevel kry om hulle wapens neer te lê nie, want die Kaffers was bang vir hulle as hulle die wapens sien, en hy sou hulle [28]in ’n huis laat sit en weer teruggee ná die aankoms van ’n Portugese skip.

Manuel de Sousa, wat baie siek en half van sy verstand af was … het hierop geantwoord dat hy met sy mense daaroor sou praat. En daar die uur waarin hulle beroof sou word, aangebreek het, het hy met hulle gepraat en gesê dat hy nie verder sou gaan nie, en op een of ander manier moes hulle ’n skip of ’n ander redmiddel, soos die Heer dit mog beskik, verkry, want hierdie rivier waar hulle hul nou by bevind, was, volgens die verklaring van die stuurman André Vas, die Lourenço-Marques. Dat wie verder wou gaan, dit na sy eie goedvinde kan doen, maar hyself sou daar bly uit liefde vir sy vrou en kinders, wat van die groot ontberinge so swak was dat hulle nie meer kon loop nie; en slawe het hy nie meer gehad om hulle te help nie. Dat dit sy besluit was om met sy gesin te sterwe wanneer dit God mog behaag; en hy het dié wat wou verder gaan, versoek, as hulle ’n Portugese skip ontmoet, om hom daarvan in kennis te stel; en dié wat by hom wou bly, kon dit doen en hom vergesel waarheen hy ook mog gaan. En om die vertroue van die neërs te wen en nie as roofsugtige diewe deur hulle beskou te word nie, was dit nodig dat hulle hul wapens moes afgee om ’n end te maak aan die ellende wat hulle so lank verduur het. In hierdie tyd was die oordeel van Manuel de Sousa en dié wat met hom ooreengestem het, nie meer dié van redelike mense nie; want as hulle dit reg beskou het, sou hulle gesien het dat die neërs hulle nie kon bykom solank soos [29]hulle wapens gehad het nie. Die kaptein het toe bevel gegee dat hulle hul wapens moes neerlê, waarop, ná God, hulle enigste veiligheid berus het; en die afgee van die wapens het teen die wil van sommige geskied, en veral teen dié van donna Leonora; maar sy alleen het haar stem daarteen verhef, dus het dit weinig gebaat. Toe sê sy: „Julle lê die wapens neer, en nou beskou ek myself en al hierdie mense as verlore.” Die Kaffers neem toe die wapens en bring hulle na die huis van die koning.

Sodra die Kaffers die Portugese sonder wapens sien—want dit was hulle voorbedagte verraderlike plan—, begin hulle hul afsonderlik deur die bosse te voer en te beroof—elkeen vir dié wat aan hom afgestaan was. En toe hulle by die krale aankom, was al die Portugese kaal gesteel; en sonder iets aan is hulle met veel slae uit die dorpe uitgestoot. Manuel de Sousa was nie in hierdie geselskap nie, omdat hy met sy vrou en kinders en die stuurman André Vas en nog omtrent twintig ander by die koning gebly het; en hy het baie juwele, edelgesteentes en geld by hom gehad; en dit word gesê dat die geselskap tothiertoe met hulle saamgevoer het ’n waarde van meer as ’n honderdduisend krusados. Ná die afskeiding van Manuel de Sousa met sy vrou en kinders en die genoemde twintigtal van die res, is ook hulle onmiddellik beroof van al wat hulle gehad het; maar hulle is nie ontklee nie. Die koning sê toe aan die kaptein hy moet die res van sy geselskap gaan opsoek, want hy wou hom g’n verder kwaad aandoen nie, [30]en nie sy hand aan sy persoon of dié van sy vrou slaan nie. Toe Manuel de Sousa sien wat gebeur, het hy begryp wat ’n groot fout hy begaan het toe hy die wapens laat afgee het; maar hy was nou hulpeloos en moes die bevele van die koning gehoorsaam.

Die res van die geselskap, neentig in getal, waaronder Pantaleano de Sà en drie ander edelliede, ofskoon hulle almal van mekaar geskei was, het langsamerhand weer bymekaar uitgekom; want hulle was nie erg versprei nadat die Kaffers aan wie hulle oorgegee was, hulle beroof en ontklee het nie. En ofskoon hulle in ’n treurige toestand verkeer het, sonder wapens, klere en geld om kos mee te koop, en sonder hulle kaptein, het hulle weer die reis voortgesit.

Maar nou het hulle nie meer op mense gelyk nie, en sonder iemand om die bevel te voer het hulle in wanorde langs verskillende weë aangesukkel, party deur die bosse, ander weer oor die berge, sodat hulle uitmekaar was; en by elkeen was daar net een gedagte—om sy eie lewe te red onder die Kaffers of More, want hulle het nie meer saam beraadslaag nie, en daar was ook niemand om hulle daarvoor bymekaar te roep nie. Ons kan hulle beskou as reeds verlore; en ek sal nie verder van hulle praat nie, maar terugkeer na Manuel de Sousa en sy ongelukkige vrou en kinders.

Toe Manuel de Sousa beroof en deur die koning agter sy geselskap aan gestuur was, kon hy nog, nieteenstaande hy nou geruime tyd aan sy hoof gely het, die belediging diep voel. En wat van [31]donna Leonora, ’n swak vrou wat haar nou in so’n haglike toestand moes bevind, en wat haar man voor haar oë mishandel moes sien en sonder die vermoë om sy gesag te laat geld of sy kinders te verdedig! Maar sy het haar gedra soos ’n vrou van gesonde verstand; en op die advies van die manne wat nog daar was, het hulle die weg deur die bosse weer ingeslaan met hulle hoop en vertroue op God alleen. In hierdie tyd was André Vas, die stuurman, nog in haar geselskap, en ook die bootsmaat, wat haar nooit verlaat het nie, en ’n paar slavinne. Hulle het gemeen dit sou die beste wees om die neentig man wat eerste beroof was, agterna te gaan; en vir twee dae het hulle hul voetspore gevolg. Donna Leonora was nou so swak en so treurig en mismoedig oor die toestand van haar man en omdat hulle agtergelaat was en nooit, dit het sy gevrees, die ander weer sou bereik nie, dat dit hartverskeurend is om daaraan te dink. En terwyl hulle so voortgaan, val die Kaffers hulle weer aan en ontklee hulle, sodat hulle niks meer gehad het om hulle mee te bedek nie. In hierdie toestand, met twee swak kindertjies om te versorg, het hulle tot die Heer geroep.

Hulle sê dat donna Leonora met slae en worsteling haar teen die Kaffers geweer het toe hulle haar klere wou wegneem, want sy wou liewer deur hulle doodgemaak word as om haar nakend voor die mense te bevind; en ongetwyfeld sou sy hier gesterf het as Manuel de Sousa haar nie gesmeek het om haar te laat ontklee nie, want hy het haar daaraan herinner dat almal nakend gebore word en [32]dat aangesien dit die wil van God was, sy haar moes onderwerp. Donna Leonora, toe sy haar so sonder klere sien, het haar op die grond gewerp en met haar hare bedek—want dit was baie lank; en sy het ’n gat in die sand gemaak en haar tot die middel daarin begrawe, en sy het nooit weer daarvandaan opgestaan nie. Manuel de Sousa gaan toe na ’n ou vrou, haar voedster, wat nog ’n ou geskeurde mantel gehad het; en hy het dit van haar gevra om donna Leonora daarmee te bedek, en sy het dit aan hom gegee; maar nieteenstaande dit alles wou sy nie weer opstaan van die plek waar sy haar neergewerp het toe sy sien dat sy nakend was nie.

Waarlik, ek glo nie dat iemand dit voor sy gees kan laat verbygaan sonder groot droefheid en smart nie. Om ’n dame van so’n hoë stand, die dogter en vrou van so’n geëerde edelman, so mishandel en geminag te sien! Toe die mans wat nog in hulle geselskap was, vir Manuel de Sousa en sy vrou so nakend sien, het hulle ’n entjie opsy gegaan, want hulle was skaam om hulle kaptein en donna Leonora in so’n toestand te sien. Toe sê sy aan André Vàs, die stuurman: „U sien waartoe ons nou gebring is, en dat ons nie verder kan gaan nie, maar hier vir ons sonde moet omkom; vervolg u weg en probeer om uself te red, en beveel ons aan God; as u ooit Indië of Portugal mag bereik, vertel dan daar hoe u vir Manuel de Sousa en my met my kinders agtergelaat het.” En daar hulle geensins in staat was om die droefheid van hulle kaptein of die gebrek en smart van sy vrou [33]en kinders te verminder nie, het hulle die reis voortgesit om hulle lewe te red.

Ná die vertrek van André Vàs het daar by Manuel de Sousa en sy vrou nog gebly Duarte Fernandes, die bootsmaat van die galjoen, en ’n paar slavinne, waarvan drie behoue in Goa aangekom het en die dood van donna Leonora beskrywe het. Dom Manuel de Sousa, ofskoon sy brein geaffekteer was, het daaraan gedink dat sy vrou en kinders niks te ete het nie; en ofskoon ’n wond in sy een been deur die Kaffers veroorsaak hom nog las gegee het, het hy in dié toestand die bosse ingegaan om vrugte vir hulle te soek sodat hulle kon eet. By sy terugkeer vind hy donna Leonora baie swak van honger en huil; want sedert die Kaffers haar klere geneem het, het sy nie van die plek opgestaan of ophou huil nie. En hy het een van die kinders dood gekry; en met sy eie hande het hy hom in die sand begrawe. Die volgende dag het Manuel de Sousa weer vrugte in die bosse gaan soek; en toe hy terugkom, vind hy donna Leonora en die ander kind ook dood en vyf slawe met groot gekerm aan die huil oor haar.

Hulle sê dat toe hy sien dat sy dood was, hy net die slavinne ’n entjie weggestuur het; en vir ’n halfuur het hy daar by haar gesit, met sy hoof op een hand geleun, sonder om ’n traan te stort of ’n enkel woord te spreek; en so het hy gesit met sy oë op haar gevestig sonder om ag te slaan op die kind. Ná die halfuur het hy opgestaan, en met die hulp van die slawe het hy ’n graf in die [34]sand gemaak; en nog altyd sonder om een woord te sê het hy haar met haar seun begrawe. Toe dit klaar was, het hy weer dieselfde weg ingeslaan as toe hy gaan vrugte soek het; en sonder om iets aan die slawe te sê het hy tussen die bosse verdwyn en is nooit weer gesien nie.

.…. Van die hele geselskap, uit dié wat by Manuel de Sousa gebly het toe hy beroof is, sowel as uit die neentig wat vooruitgegaan het, het daar ontkom omtrent ag Portugese en veertien slawe, tesame met die slavinne wat by die dood van donna Leonora teenwoordig was. Onder hulle was Pantaleano de Sà, Tristano de Sousa, die stuurman André Vàs, Balthasar de Sequeira, Manuel de Castro en Alvaro Fernandes. Hulle was aan ronddwaal in die land, sonder hoop om ooit weer ’n kristelike land te bereik, toe ’n skip, waarin daar ’n famieliebetrekking van Diogo de Mesquita was, in die rivier verskyn het om ivoor te soek; en toe hy verneem dat daar verlore Portugese in die omtrek was, het hy bevel gegee om hulle te soek en het hy hulle met krale losgekoop.… As Manuel de Sousa nog gelewe het, sou hy ook losgekoop geword het; maar na dit skyn, was dit beter vir sy siel soos dit was, want die Heer het dit so bestier. Al dié mense het op 25 Mei 1553 in Mosambiek aangekom. [35]


1 Die skipbreuk wat miskien die meeste lig op die etnografiese toestande gewerp het, was dié van die Sint Albertus in 1593. Die leser word verwys na die besonder interessante en belangrike berig daaromtrent in die Records of S.E. Africa, II, blss. 288 vv.; en sy aandag word oor die algemeen by hierdie groot uitgawe van Theal bepaal. Die romantiese sy van ons eerste historiese periode tree daarin sterk op die voorgrond. 

2 Uittreksels uit ’n anonieme Portugese pamflet in die Britse Museum deur Theal afgedruk en vertaal in Records of South Eastern Africa, I, blss. 108 vv. 

3 Sien Inleiding. 

4 Manuel de Sousa was die kaptein van die Sint Johannes

5 Sien Inleiding. 

6 Die krusado, ’n Portugese muntstuk, het destyds die waarde van ongeveer 5s. 4d. verteenwoordig. Sien Theal, Hist. and Ethnog. of S.A., I, blss. 253, 390. In die middel van die agtiende eeu het die krusado ’n waarde van 2s. 3d. Sien Records of S.E. Africa, II, bls. 453. 

7 Ek vertaal die Portugese woord legua (Eng. league) met uur. Die afstand wat daarmee aangedui word, is iets meer as drie myl. ↑ a b

8 Die rede wat hiervoor aangegee word, sal wel nie korrek wees nie. Die mededeling is egter interessant. Uit die Portugese berigte is duidelik dat die Kaffers van die sestiende eeu in gebruike, ens., weinig van dié van die neentiende eeu verskil het. Piet Retief en sy mense het ook onder ’n boom afgesaal en gewag totdat Dingaan gereed was om hulle te ontvang. 

[Inhoud]

Monomotapa en Ofir.

[37]

[Inhoud]

INLEIDING.

Baie lank het die geloof bestaan dat in die noordelike binnelande van Suid-Afrika die groot ryk Monomotapa geleë was, en van die Kaap uit is poginge aangewend om met die vors daarvan in verbinding te tree. Op kaarte word sy ryk aangedui en soms met talle van stede versier. Die Portugese bronne werp ’n interessante lig op die oorsprong van hierdie legende. Toe die Portugese in die begin van die sestiende eeu by Sofala ’n neersetting gestig het, het hulle veral met die Makaranga-Kaffers in aanraking gekom. Hulle beskrywe die stam noukeurig, en die hoof daarvan noem hulle Monomotapa of Benomotapa. Ons het hier waarskynlik te doen met ’n tietel of uitroep waarmee die Kaffers hulle koning vereer het; volgens gissinge, gebaseer op hedendaagse Bantoe-dialekte, kon dit heer van die berg of hy wat roof beteken het1; die Portugese het dit egter met keiser2 vertaal. Hierdie verkeerde vertaling, tesame met ander oordrewe voorstellinge van die groot uitgestrektheid en rykdom van Monomotapa se land, het die genoemde legende laat ontstaan; en Monomotapa is naderhand die naam van ’n keiserryk.

Die Portugese stigtinge by Sofala en verder na die binneland toe, langs die Sambesie op, was die [38]gevolg veral van hulle ywer om die fabelagtige goudmyne, waarvan hulle gerugte verneem het, te ontdek. Die goudstof wat die Kaffers na die kus gebring het, was vir hulle ’n bewys van die gegrondheid van die gerugte. So kry hulle ’n taamlik vae kennis van die ruïenes suid van die Sambesie, waarvan Simbabwe vandag die bekendste is en wat hulle reeds in verband met ’n oer-oue goudontginning deur vreemde veroweraars gebring het.

Die volgende uittreksels gee ’n indruk van die opvattinge van die Portugese omtrent die land van Monomotapa en die geheimsinnige goudrykdom daarvan. Ook sien ons hoe gebrekkig hulle kennis van die binneland nog was. Hulle het blykbaar reeds van die mere gehoor, maar hulle meen dat daar een groot meer is, waaruit feitlik al die groot Afrikaanse riviere, die Nyl, die Kongo, die Sambesie en die Limpopo, vloei. Hierdie wanbegrip word miskien weerspieël in name soos Bahia da Lagoa en Rio da Lagoa3. [39]

[Inhoud]

MONOMOTAPA EN OFIR.

1. Uit „Da Asia” van Joano de Barros4.

Die land wat ons die Koninkryk Sofala noem, is ’n uitgebreide gebied; en daaroor regeer ’n heidense vors, Benomotapa genaamd. Dit is omring deur twee lope van ’n rivier wat uit die belangrikste meer5 in die hele Afrika vloei. Die ou skrywers wou graag inligting omtrent hierdie meer kry, omdat dit die verborge oorsprong van die beroemde Nyl is; en daaruit vloei ook ons Zaire6, wat deur die koninkryk Kongo loop.…

Die Simbabwe-toring, van die ooste.

Die Simbabwe-toring, van die ooste.

Die rivier wat in die rigting van Sofala vloei, verdeel in twee lope nadat dit uit die meer kom; en die een bereik die see deuskant Kaap Correntes. Ons mense het dit vroeër Rio da Lagoa7 genoem; maar nou heet dit Espirito Santo—’n naam wat Lourenço Marques daaraan gegee het toe hy dit in 1545 gaan ondersoek het.

Die ander loop bereik die see vyf-en-twintig uur8 anderkant Sofala en heet Cuama, ofskoon dit in die binneland die naam Sambesie dra.… [40]

Die groot koninkryk Sofala lê dus ingesluit deur hierdie twee strome en die see, nes ’n eiland, met ’n omvang van sewehonderd-en-vyftig uur.… Die binnelande het ’n uitstekende, gematigde, gesonde en koel klimaat en is vrugbaar vir alles wat dit oplewer. Alleen die deel wat tussen Kaap Correntes en die mond van die Espirito Santo geleë is, bestaan uit groot vlaktes9, wat weiveld vir alle soorte van vee verskaf, maar so sonder bome is dat die mense beesmis vir brandstof gebruik en vel-klere dra, want die land is baie koud as gevolg van die winde wat uit die suidelike yssee waai.

Die ander deel van die land, by die Cuamarivier en verder na binne toe, is meestal bergagtig, met bome bedek, deur riviere besproei en aangenaam geleë, en is dus digter bevolk; en Benomotapa woon gewoonlik daar. Daar dit so dig bevolk is, vermy die olifante hierdie deel en soek die reeds genoemde vlaktes op, waar hulle in troppe loop byna soos koeie. En dit kan ook nie anders wees nie, want dit word gewoonlik onder die Kaffers beweer dat vier- of vyfduisend olifante elke jaar omkom; en hierdie bewering word bevestig deur die groot hoeveelheid ivoor wat van daar uit na Indië gestuur word.

Van die myne van hierdie land waar goud uitgehaal word, is dié van Manica naaste aan Sofala. Hulle is geleë in ’n vlakte, wat deur berge omring is en ’n omvang van omtrent dertig uur het.… [41]In die myne van Manica10, wat ongeveer vyftig uur wes van Sofala is, kry die Kaffers dit taamlik swaar; want die streek is baie droog. Al die goud wat hier gevind word, is in die vorm van stof; en hulle moet die grond wat hulle uitgrawe, na ’n plek dra waar hulle water kan kry.…

Die ander myne wat verder van Sofala af lê, nl. tussen ’n honderd en tweehonderd uur, is in die distrikte Boro en Quiticuy; en in hierdie myne en die reeds genoemde riviere wat die land besproei, word groter korrels goud gekry, party in rotsare en party skoongewas deur die winterstortvloede; en dus is dit hulle gewoonte om in die somer in die stil rivierwater te duik, en veel goud word gevind in die modder wat hulle opbring.…

Daar die land ryk aan goud is, kon ’n groot hoeveelheid verkry word as die mense hebsugtig was; maar hulle is so lui om daarna te soek, of liewer hulle begeer dit so min, dat een van dié neërs al baie honger moet wees voordat hy daarvoor sal grawe.…

Daar is ander myne in ’n distrik, wat Toróa11 genoem word, of ook die Koninkryk Batua12. Hier regeer ’n vors met die naam Burrom, ’n vasaal [42]van Benomotapa; en sy gebied grens aan die bo-gemelde uitgestrekte vlaktes. Hierdie myne is die oudste van dié wat in die land bekend is. Hulle lê almal in die groot vlakte, en in die middel daarvan is ’n vierkantige fort13, van binne en buite gemessel en van verbasend groot klippe gebou; en dit skyn asof geen kalk gebruik is om hulle aan mekaar te heg nie. Die muur is meer as vyf-en-twintig span wyd, en die hoogte is na eweredigheid nie so groot nie. Bo-oor die deur van hierdie gebou is ’n opskrif, wat enkele geleerde Moorse koopmanne, wat daarheen gegaan het, nie kon lees nie; en hulle kon die geaardheid van die skrif ook nie bepaal nie. Hierdie gebou is amper deur heuwels omring, en bo-op hulle is nog ander ook van sulke klippe en sonder kalk opgerig; en een van hulle is ’n toring meer as twaalf vaam hoog.

Die inboorlinge van die land noem al die geboue Simbaoe, wat in hulle taal hof beteken; want elke plek waar Benomotapa vertoef, word so genoem.… Wanneer of deur wie hierdie geboue opgerig is, is nêrens bewaar gebly nie, omdat die bewoners van die land die skryfkuns nie ken nie. Maar hulle sê die forte is die werk van die duiwel; want in vergelyking [43]met hulle eie kundigheid en kennis skyn dit vir hulle onmoontlik dat sulke geboue mensewerk kan wees. Sommige More wat dit gesien het en aan wie Vicente Pegado, die kaptein van Sofala, ons fort daar gewys het met sy vensters en boë, sodat hulle dit kon vergelyk met die steenbewerking van die genoemde gebou, het verklaar dat die werk van ons messelaars, wat gladheid en afgewerktheid betref, nie met die ander ’n vergelyking kan uitstaan nie. Die afstand van Sofala na hierdie gebou in ’n direkte lyn na die weste is eenhonderd-en-sewentig uur, naastenby; en dit is geleë tussen de 20 graad en 21 graad suiderbreedte14.… Die More wat dit gesien het, meen dat dit baie oud is en opgerig is om die besit van die myne te verseker.…

Die feite skyn aan te dui dat een of ander vors wat in besit van die myne was, die bou van die forte beveel het .… en dat hy, met verloop van tyd en omdat sy eie koninkryk so ver verwyderd was, later sy gesag hier verloor het.…

Die bewoners van hierdie gebied is gewoonlik swart, met kroeserige hare; maar hulle is meer intelligent as dié van Mosambiek, Kilwa en Melinde.… Die gewone klere van almal bestaan uit stukke katoen, wat hier gemaak word of uit Indië kom; en daaronder is sommige van sy en gouddraad gemaak en tot twintig krusado’s elk werd, maar sulke klere word deur die edelliede en die [44]vroue gedra. En al is Benomotapa koning van die land en heer van almal; en al is sy vroue ook in dié klere gekleed, mag geen stof van vreemde maaksel sy persoon raak nie, maar al sy klere moet in die land gemaak word, want die vrees bestaan dat vreemde handewerk hom aan boosaardige invloede kan blootstel.

Hierdie koning, wat ons Benomotapa of Monomotapa noem, is soos ’n klein keiser onder ons; want dit, volgens hulle, is die betekenis van die naam. In sy hofhouding is geen groot vertoon nie … want die grootste versieringe in sy huis is katoendoeke in die land geweef.… Sy mense bedien hom op die knie; en een proe sy kos, nie voor nie, maar nadat hy geëet het, van wat oorbly. As hy drink of hoes, moet almal wat teenwoordig is, hom iets goeds toewens; en waar die gelukwens gehoor word, vlie dit rond van mond tot mond, sodat die hele stad weet dat die koning gedrink of gehoes het.…

Die Benomotapa het offisiële musiek van hulle eie soort, waar hy ook mag wees—selfs in die veld onder ’n boom; en daar is ook vyfhonderd grapmakers onder ’n kaptein, wat by beurte buitekant die huis waar hy slaap, wag hou. Die koninklike insignia is ’n klein harkie met ’n steel van ivoor, wat hy altyd in sy gordel dra en wat vrede beteken en aandui dat almal die grond mag bewerk en die vrugte van die aarde geniet; en hy dra ook nog een of twee asgaaie, wat reg en die verdediging van sy mense voorstel. [45]

2. Uit „Ethiopia Oriental” van Joano Dos Santos15.

Naby die stad Masapa is ’n baie hoë en majestueuse berg, wat die naam Fura16 dra en waarvandaan ’n groot gedeelte van die ryk van Monomotapa sigbaar is. Om dié rede wil die koning die Portugese nie op die berg laat gaan nie, om te voorkom dat hulle gierigheid deur die uitgestrektheid en skoonheid van sy land, waarin so baie en sulke groot goudmyne verberg is, sal gewek word.

Op die top van hierdie berg staan nog oorblyfsels van ou mure en klip-gemesselde bouvalle, wat duidelik aantoon dat hier vroeër huise en sterk geboue was, soos in die hele Kafferland nie te sien is nie; want selfs die paleis van die koning is van hout en word met klei gesmeer en met strooi gedek. Die inboorlinge van hierdie streke, veral party van die oudste More, beweer dat hulle voorouers ’n tradiesie nagelaat het dat hierdie ou geboue ’n faktory van die koningin van Skeba was en dat van hier af ’n groot hoeveelheid goud na haar gebring is. Dit is op die Cuama-riviere tot in die Indiese Oseaan vervoer, dan in skepe langs die kus van Etiopië tot by die Rode See, verder in dié see op tot aan die kuste van die gebied wat aan Egipteland grens. Hier is die goud ontskeep en is oor land [46]na die hof van die koningin van Skeba gebring, want, sê hulle, sy was koningin en heerseres oor ’n groot deel van Etiopië bokant Egipte; en langs die Rode See het sy haar vlote gestuur vir die goud van hierdie riviere. Ek betwyfel dit nie erg nie, want volgens die opvatting van sommige van ons ernstige skrywers het die koningin van Skeba oor die deel van Etiopië wat bokant Egipte lê, geregeer.…

Simbabwe, van die ooste.

Simbabwe, van die ooste.

Ander, weer, sê dat dit die bouvalle is van ’n faktory van koning Salomo en dat hy hier handelaars gehad het, wat ’n groot hoeveelheid goud uit die streke gekry het; hulle het dit dan op dieselfde riviere na die Indiese Oseaan vervoer en in skepe verder tot in die Rode See; op die kus van Arabië naby Sues het hulle dit aan wal gebring en oor land na Jerusalem, ’n reis van omtrent tagtig uur. Hulle beweer ook dat die goud van Ofir wat koning Salomo gekry het, van Fura of Afura gekom het, dat daar weinig verskil is tussen Ofir en Afura, en dat die naam in die lang verloop van tyd ’n verandering ondergaan het.

Ek weet nie met welke grond hulle die een of die ander bewering maak nie17; ek kan alleen sê dat daar ’n hoeveelheid fyn goud in die streke rondom [47]die berg is en dat dit op dié riviere in daardie tye kon gestuur geword het, nes die Portugese dit nou doen, en voor hulle die More van Mosambiek en Kilwa.

Die reis moes ’n lang tyd in beslag geneem het, want die weg was toe nog nie so goed bekend soos nou nie, en hulle het ook nie sulke goeie skepe gehad nie.…. Buitendien veroorsaak die winde hier baie oponthoud vir die skepe, want langs die hele kus van Etiopië waai slegs twee winde, een uit die ooste en een uit die weste, elkeen ses maande lank; en hulle word moessons genoem.… Dit is dus begryplik dat die reis, soos in die Heilige Skrif aangegee, drie jaar kon geduur het.…. ’n Ander bewys dat die vloot van koning Salomo miskien na die kus van Etiopië gekom het om goud by Fura te kry, is dat dit ook edelgesteentes, hout vir die tempel, ape en poue saamgeneem het—want al dié dinge word op die kus gevind. By Sofala word pêrels uitgehaal, en daar is ook kosbare hout.…. En ofskoon ek geen poue gesien het in die streke langs die kus nie, moet daar in die binnelande van hul wees, want ek het Kaffers gesien met pouvere op hulle kop. Daar is ontsaglik baie aapsoorte, en van die goud sal ek nie eens praat nie. [49]


1 Vgl. Theal, 1, bls. 227. 

2 Sien bls. 44. 

3 Vgl. bls. 59. 

4 Sien Records of S.E. Africa, VI, blss. 1 vv., veral 264 vv. De Barros is die mees gesaghebbende Portugese geskiedskrywer. Gebore in 1496 het hy jonk in die Indiese diens getree en belangrike betrekkinge daarin beklee. Hy het insage gehad in die joernale, briewe en rapporte van die Portugese ontdekkers en hulle opvolgers. Sy Asia het in vier dele tussen 1552 en 1613 verskyn. 

5 Vgl. bls. 59, aant. 15. 

6 Die Kongorivier. 

7 Vgl. bls. 59, aant. 15. 

8 Ek vertaal ook hier legua met „uur”, d.w.s. „uur te voet”. Vgl. bls. 26. 

9 Hall (Prehistoric Rhodesia, bls. 116) sê: „The ‚plains’ would be the great stretch of open country lying between Victoria and Enkeldoorn, which constitutes a very noticeable topographical feature in Mashonaland.” 

10 Sien vir al die genoemde plekke die kaart in Hall, Prehistoric Rhodesia, bls. 29. 

11 Toro of toróa = Bantoe oud. Hall (bls. 151) bring dit in verband met die ou geboue daar. 

12 Butua of Abutua = Bantoe Klein mensies. Die Kaffers het hiermee die Boesmans aangedui, en Hall (bls. 84) lei hiervan af dat die bedoelde gebied nie lank tevore me die grens van die Bantoe-opmars teen die Boesmans was. Ons kry so miskien ’n bietjie lig omtrent die uitbreiding van die Kaffers in die binneland. Vgl. Inleiding „Die Skipbreuk van die Sint Johannes,” bls 17. 

13 Hierdie beskrywing van Simbabwe en sy omgeving is natuurlik nie juis nie. Die leser word verwys na Hall, Prehistoric Rhodesia en Great Zimbabwe; Hall en Neal, The Ancient Ruins of Rhodesia; Bent, The Ruined Cities of Mashonaland, ens. Voorbeelde van skrif is nie by die ruïenes ontdek nie, en Hall veronderstel dat die opskrif waarvan hier sprake is, slegs die nog bestaande randversiering bo aan die groot muur was. 

14 ’n Taamlik juiste aanduiding. 

15 Sien Records of S.E. Africa, VII, blss. 1 vv., en veral blss. 275 vv. Dos Santos het teen die end van die sestiende eeu as sendeling in Sofala en die omstreke gelewe. Sy mededelinge berus dus grotendeels op eie waarneming en bevat veel oor die geaardheid en lewenswyse van die Kaffers. Sy Ethiopia Oriental het in 1609 verskyn. 

16 Mount Darwin (?), omtrent sewentig myl noordoos van Salisbury. 

17 Die geheim van die eerste goudgrawers en fortbouers van ons noordelike binneland is nog nie ontsluier nie. Soos hieruit blyk, was die Portugese oorspronklik verantwoordelik vir die teorie dat daar tussen hulle en die Bybelse goudland ’n verband bestaan. Hall is van oordeel dat die geboue deur Semiete, uit Asië en waarskynlik uit Suid-Arabië afkomstig, opgerig is. Dit is ongetwyfeld waar dat hulle nie van Bantoe-oorsprong is nie en dat die Kaffers geen oorleweringe omtrent hulle oprigting het nie. 

[Inhoud]

Die Terugkeer van Jan Huygen van Linschoten.

[51]

[Inhoud]

INLEIDING.

Jan Huygen van Linschoten, gebore in 1563 in Haarlem, het sy jongelingsjare in Enkhuisen deurgebring. Dit was in die begin van die Tagtigjarige Oorlog. Die Nederlanders behaal hulle eerste oorwinninge, en die Nederlandse skeepvaart word sterk en ondernemingslustig. Die heroïese gees van die tyd was net na die smaak van die knaap. Soos hy later in sy beroemde boek, die Itinerario, dit self uitdruk, was hy „gheneycht .… tot lesen vreemde dingen van Landen ende gheschiedenissen, waerinne besundere wel behaghen ende vermaeckelickheyt hadde, met een grooter verweckinghe der begeerten om vreemde ende onbekende landen te besien, ofte eenighe avontueren te versoecken;” en in ’n brief aan sy ouers uit Goa lees ons: „Mijn hart denct anders niet nacht ende dach, dan om vreemde landen te besien. So weet men wat te vertellen als men oudt is. Daer en is geen tijt quader versleten als een iongman op syn moeders kuecken te blyven, gelyck een babock1, ende weet niet wat armoede noch weelde is, noch wat de werelt in sich heeft, twelck dickwils oorsaeck is van haer (sy) verderffenis.

Nieteenstaande die oorlog was die handelsbetrekkinge tussen Nederland en Spanje nie afgesny nie. Twee van Jan Huygen se broers was [52]handelaars in Spanje, en as ’n eerste stap tot veel groter dinge kry die sestienjarige jongeling in 1579 eindelik verlof van sy ouers om na sy broers te gaan. In 1583 tree hy dan in die diens van die Portugese aartsbiskop van Goa en vergesel hom na Indië. Eers in 1592 was Van Linschoten weer terug in Lissabon, en in dieselfde jaar het hy ook sy vaderland bereik. Die vrugte van sy reise is in sy Itinerario neergelê, wat in 1595/6 verskyn het. Die invloed van hierdie werk was baie groot; dit was die wegwyser vir die Nederlanders na die Ooste. Die eerste Nederlandse vloot het wel na Indië geseil voor die verskyning van Van Linschoten se boek, maar De Houtman het kennis gedra van sy mededelinge.

Die Itinerario is deur prof. Kern vir die Linschoten-Vereniging uitgegee (1910). Ons verwys met erkentlikheid na dié deeglike uitgawe en vertrou dat onderwysers daarmee kennis sal maak, asook met die ander werke van genoemde vereniging.

In die uittreksel uit die Itinerario wat hier volg, beskryf Jan Huygen van Linschoten sy terugreis om die Kaap. Hy gee ons ’n treffende indruk van die ontsettende moeilikhede en gevare wat die skepelinge destyds aan die Suid-Afrikaanse kus moes verduur. Belangrik is ook die onthulling wat hierin voorkom, van die swakhede van die Portugese skeepvaart. Van Linschoten kan sy minagting vir die Portugese, wat hulle skepe sleg voorsien en dan in ’n storm, as daar geen orige tou is nie, op hulle knieë hulp by die Heilige Maag en die „Santen” soek, nie verberg nie. [53]

Die spelling is onveranderd gelaat, maar af en toe is ’n leesteken gemoderniseer om die teks vir ongeoefendes te verduidelik. Die leek word attent gemaak op die dubbele ontkenning, en .… niet, en op ongewone samestellinge, soos b.v. betert (betere ’t), salmen (sal men), ens. Let ook op naer vir na (of naar) en die weglating van voornaamwoorde soos wij of zij in die eerste naamval. [54]

[Inhoud]

DIE TERUGKEER VAN JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN.

Uit die „Itinerario”2.

.….. Eenen dach daer naer namen die hoochte vande Son, ende vonden ons in 28⅔3 graden, wesende in de hoochte van het landt, ghenaemt Terra do Natal. Hoe wel dat wy noch meer als 400. mylen4 vande Custe te Zeewaert in waren, creghen goet weder met eenen zuydtoosten wint. In dese contreye vande Custe van Terra do Natal, welck duert tot 32. graden, is die moeylijkste passagie met die [van?] Cabo de bona Esperança, die op die gheheele reyse is, ende vreesen dickwils meer dit landt van Natal, als die Caep: want hier in ’t ghemeen veel tormenten ende onweders zyn, en heeft veel Schepen vernielt en verslonden, als die Portugesche memorialen vol zyn, ende daer af ghenoech ghetuyghen. In dese contreye vonden oock die teeckenen van ’t verloren Schip San [55]Thoma. In somma in het ghemeen soo betalen hier die Schepen tribuyt, ofte laten daer die gheheele reste, waerom ghenaemt wert Terra do Natal5, dat is: het landt van Kersmis. Uyt welcke oorsaecke passeren hier altoos met grooter vreesen, ende goede wacht ende voorsichtigheyt, alle touwen vast en strack, het geschut onder in het Ballast, alle kisten, potten, vaten, en alle rommelinghe, die onder geen plaets en hebben, worpen over boord inde Zee, ende alle dinghen ghereet op zijn plaets: want men heeft hier d’ een ure claer en helder weder, ende d’ ander ure eenen storm, dat het schijnt Hemel en Aerde te vergaen. Hier comt met een claer ende helder weder een wolcxken, welcke is in ’t schijnsel van de groote van een vuyst, waerom van de Portugesen ghenoemt wert, Olho de Boy, ofte Ossen ooghe, ende al ist dat het stock stil is, en dat die seylen aen de mast clappen, soo moetmen terstondt met datmen dit wolcxken siet, en ghewaer wert, met alle haesticheydt alle seylen strijcken ghelijckelijck: want eermen omsiet soo ist by het Schip, met sulcken storm ende ghetier, dat het sonder twijfel een Schip souden inden afgrondt smyten, soomen daer niet op verdacht en waer; alst gheschiede van de tweede vloot6 naer die ontdeckinghe van Indien, die welcke waren thien oft twaelf Schepen by malcanderen. [56]Met alsulcken stilten ende claer weder lieten alle seylen hangen, sonder yewers naer te sien, gelijckmen in dese onse Navigatien voor een ghewoonheydt heeft. Soo is metter haest dit wolcxken ghecomen, met die vreeselijcken storm, ende was haer op het lijf eer zy haer mochten reppen, soo dat daer by de seven ofte acht inde grondt gheraecten, daer noyt tael noch teecken meer af en kwam, ende die ander met groote schade ende moeyten ontquament. Van dien tijdt voortaen hebben beter op haer hoede gheweest, ende leerdent kennen, soo dat zy daer nu goede wacht op hebben, ende gheeft haer noch ghenoech te doen. Dese over vallende tormenten dueren in de gheheele contreye van Terra do Natal, tot voorby de Cabo de bona Esperança.

Den twaelfden Martius, wesende in de hooghte van 31. graden, creghen weder recht in de windt, ende daer naer stilte, waerom streecken alle onse seylen, ende laghen alsoo en dreven vier daghen, het welcke die Portugesen Payraer7 heeten. Hadden alle dese daghen grooten overlast van de Zee, die ons Schip dapper tormenteerden, so dat het die Schippers houden voor meer torment als storm ende onweder: want die Zee-golven comen tegens malcanderen van alle hoecken, ende vattent Schip tusschen beyden, dat zy hem alle zijn Ribben doen craecken, ende gants ontstellen, so dat het [57]die Schepen seer dangerues is. Wy hadden altoos groote sorghe voor onse Fock-mast8, soo dat wy onse masten ende het gheheele Schip met groote Cabels ende touwen te samen bonden, soo wy best mochten. Dit duerden tot den seventhienden. Doen cregen wy weder een weynich windts, so dat wy ons seylen weder op haelden; maer duerden ons weynich tot des anderen daechs. Doen cregen wy weder inde wint met een storm, so dat onse groote Ra9 brack, waer mede streecken alle onse seylen, ende bleven alsoo ligghen dryven ofte payreren, en de concerteerden10 onse Ra; laghen aldus en dreven sonder seylen tot den 20. Martius, met groote overvallinghe van de Golven ofte Zee, die ons grootelijcken11 fereerden12 en ontstelden, ghelijckse daer altoos ghemeenlijck doen. Waren alle dese tijdt op 31. graden, sonder yet13 te moghen voorderen. Alle dese daghen, saghen seer veel Voghelen, die de Portugesen heeten Antenalen14. Zijn van de groote van Eynt-vogels. Den 20. Martius creghen weder een weynich windts: maer was scherp, doch trocken onse seylen op en seylden op de windt. Des nachts daer aen volghende cregen weder een groote stilte, welcke [58]duerde tot den 22. Doen creghen weder inde windt15, met een soo grooten storm, dat wij alle onse seylen ghedwonghen waren te strijcken, die wy met groote moeyten qualijck kosten in cryghen, ende en konsten al dryvend ofte payrerende het schip niet gaende houden: want waren in groot perijckel, soo dat wy ghedwonghen waren, die bonet16 om ’t voor casteel te binden, welcke ons seyl was; want anders geen en mochten veelen, ende seijlden also weder te rugge, aldaer ons die windt wilden hebben, om alsoo eenighe verlichtinghe te hebben; maer hadden genoech te doen. Moesten van noots halven onse groot Boot over boort werpen, ende alle kisten, potten, en vaten, die op het overloop17 stonden, ende noch ander goet datmen eerst by de hand vondt. Dese torment duerde ons twee daghen ende drie nachten sonder op houden.

Den 25. Meert, wesende vesper van Palmsondagh, creghen weder eenen beteren windt ende weder, naer dat wy groote Aelmoessen ghetrocken18 hadden, voor onse lieve Vrouwe van [59]Anuntiason, wiens dagh het den selfden dagh was, ende hebben weder onse seylen op ghehaelt, volghende onse wegh naer de Cabo toe. In dese tijdt regneerden in ons Schip een cranckheyt inde mont, ende lippen, keel, ende tonghe, die swollen, ende ’tvel af ginck, soo datmen niet en konst eeten dan met groote smerte ende pijn19, ende was generaal onder al die op ’t Schip waren.

Den achtsten Aprilis smorghens, nae dat wy 15. daghen voor windt gheseijlt hadden, naer die Cabo ende het landt toe, sagen sommighe teeckenen van ’t landt, het welcke is groen water; maer en konsten gheen grondt vinden, doch ten was altoos ten alderhoochsten gheen20 40. mylen van landt, naer merckinghe van de Piloten, ende saghen oock van de Voghelen, diemen heet Mangas de Velludo21, Fluweelen Mouwen te segghen: want hebben aende punten vande vluegelen, swarte punten als Fluweel, wesende voorts wit ende groenachtigh, welcke houden voor een sekere teecken van het landt, vande Cabo de bona Esperanca binnewaerts22, te weten, die Baya de Lagoa23 ofte die Bay van ’t [60]lack, die leydt op 33½ graden, vande Custe die naer Moçambique streckt.

Den 9. April des nachts, creghen wederom recht in de windt, wesende in 35½ graden, met eenen grooten storm ende onweder, die duerden tot den 14. vande selfde maendt, soo dat wy ghedwonghen waren, niet moghende verdraghen het ghewelt van de Zee, ende het gheduerighe onweder ende storm, wederom te rugghe te loopen voor windt af, ende dat met die helft van het Fock-seil24 alleenlijck op: want en bevonden ons niet machtigh ghenoech, om te moghen payreren, ofte sonder seylen te dryven, ghelijck als die Schepen ghemeenlijck ghewoon zijn, ende dickwils oorsaeck is van haer verlies, alsmen wel ghenoech vermoeden mach, door die groote cracht van de Zee ende Golven die daer zijn, dat het schijnt onmoghelijck te wesen, een Schip te moghen verdraghen soo grooten ghewelt; al waert van yser moeste wijcken ende breken; ende hoe wel dat wy voor windt afliepen, hadden noch perijckels ghenoech: want die Zeen quamen van achteren boven over ’t Schip, ende bedeckten het gheheele overdeck, ende moesten onse masten, hooftouwen, ende het gheheele Schip met koorden ende cabels aen malcanderen vast rygen, ende alsoo [61]vast toe spannen ofte gorden, op dat het van het groote ghewelt niet en mochte wijcken, en van hem geven, ende moesten nacht en dagh pompen. Hadden van elcken punt van Fock-ra een touw, die quamen tot achter by de Stuerman, ende stonden aan elcke touw 15. 16. Man, ende den Stuerman in zijn stoel, enne d’ onder Stuerman achter boven op het Schip, om de Zeen waer te nemen, ende die Stuerman tauseren25. Daer stonden thien oft twaelf mannen aan het Roer, ende die ander Bootsghesellen op het overloop, om ’t seijl te regeren, ende als dan die Golven quamen en bedeckten het Schip, soo riep die onder Piloot, ende alsdan so riep den Stuerman tot die van het Roer, ende beval aen de een oft d’ ander zyde die touwen van de Fock-ra te trecken, desghelijcks die Bootsghesellen op het overloop met die Hoogh-bootsman, om alsoo het Schip recht naer die Zeen te houden26: want hadden ons die Zeen eens over dwers ghecreghen van de zyden, soo haddet met ons gheweest Requiescant in Pace, ende was desghelijcks bynaer soo cout als in dese landen is inde winter, alst sonder vriesen is, waer mede altesamen seer mismaeckt ende moeyloos waren, ende die moet by naer verlooren gaven: want moesten by ghebuerten27 soo van het Roer naer boven trecken, en van daer naer die pomp, niemant uytghesondert, soo datmen noyt tijdt hadden om slapen, rusten, ofte eeten, noch te vercleeden; ende tot meer hulpe [62]soo brack ons noch die pen van ’t Roer, ende souden bynaer twee ofte drie doot ghesmeten hebben: maer God versacht28, soo dat daer anders gheen schade en gheschiede, als dan sommige qualijck ghetracteert; ende gheduerende noch den 14. van de selfde, sonder verbeteringhe te sien, zijn alle die Officieren van het Schip vergadert, ende meer andere, ende hebben raet ghehouden wat haer best te doen stondt, ende siende dat het Schip niet machtigh ghenoech en was, om die Cabo te passeren, hebben ghelijckelijcken ghesloten met een protest, dat zy alle onderteeckenden, om met het Schip weder naer Moçambique te varen, ende aldaer te verwinteren, ende het Schip te versien, ende te concerteeren van alle nootdruft; het welcke het ghemeen Volck een groote droeffenis aen jaechden: want bevonden dat daer soo grooten perijckel was, weder te keeren naer Moçambique, als voor by de Caep te passeren: want moesten weder voor by het Landt van Natal, daer sy soo seer voor vreesden, als voor de Caep; daer en boven soomen naer Moçambique arriveert, is soo veel als een verloren reijs: want moeten daer tot het ander jaer vertoeven, en men verteerter Kap en Kuevel29: want alle dingen moeten daer van Indien comen, van alle provande, soo dat alle dinghen met Gout opghewoghen wert, het welcke die arme Bootsghesellen ende Putgers30 qualijcken aenstont; want hadden [63]weynich middelen daer toe, ende souden haer armoede die zy met brachten moeten vercoopen, en versetten om half gelt, ende daer en boven waren noch wel 500. mylen van Moçambique. Door alle dese oorsake wasser een groote beroerte in ’t Schip, ende vervloecten de Capiteijn ende Officieren, dat het Schip soo qualijck versien was: want en hadden niet een coordeken; noch waer af maken, soo ons eenighe quaem te brecken. De Capiteijn gaf de schuit aende Schipper, dat hy ’t op ’t lant niet geeyst en hadde, ende die Schipper seyde weder dat hy ’t geeyst hadde, ende dat het Cayro31 ofte Kennip32, daermen in Indien die coorden af33 maeckt, den Capiteijn ghelevert was, ende dat hy daer die helft (om zijn buers te vullen) af vercocht hadde, ende dat wy daerom nu ghebreck leden. Met dusdanighe bueselinghen doen zy hare dinghen sonder meer achterdencken; dan alsse inde noot zijn, so ist misericordia, ende onse lieve Vrouwe om hulpe aen te roepen34; ende onse Capiteijn wist noch te segghen, doen wy in desen noot waren, dat hem gheen dinck meer en verwonderde, dan hoe dat Godt die Heer haer (die goede Christenen ende Catholijcken waren) die Cabo altoos met soo groote ende stercke tormenten ende schade liet passeren, hebbende soo groote ende stercke Schepen, ende die Enghelschen dat ommers ketters ende Gods lasteraers zijn, met soo [64]cleyne ende swacke Schepen soo ghemackelijck die Caep passeerden35, ghelijck als in Indien die tydinghe was, dat zy een Enghelsman ghepasseert hadden met groote faciliteyt. Aldus liepen wy weder naer Moçambique, met groote desperaetheydt: want niemandt en hadde lust yewers handt aen te steken, ende wilden qualijck die Officieren obedeceren. Aldus varende, sagen veel vaten, berders36 en doot volck dryven, waer mede ons een weynich troosten, meenende datter eenich ander Schip in het selfde lyden was, als wy, ende dattet sommigh goet over boort geworpen hadden, ende oock nae Moçambique toe liep, voor ons, waer mede meenden gheselschap te hebben, ende dat wy niet alleen die ongheluckighe en waren: want men seydt gemeenlyck dat twee ongheluckighen malkanderen troosten, soo ginckt met ons oock: maer God gaf dat het alsoo gheweest hadde, als wy ons gissinghe maeckten: maer het was (Godt betert) quader als wy wederom keeren: want waren die teeckenen van het verloren Schip San Thome als wy naermaels in ’t Sant Helena verstonden37. [65]

Den 15. vande selfde maendt creghen weder eene groote stilte, ende duerden tot den 17. ende nemende die hooghte van de Son, vonden ons op 37. graden, tot groote verwonderinghe van al die in het Schip waren: want wesende als gheseydt is op 35. graden, hadden vyf daghen met soo grooten windt ende storm weder naer Moçambique geloopen, ende souden naer alle menschen verstant gehooren gediminueert38 te hebben, ende maeckten onse gissinghe, dat wy behoorden op 30. ofte 32. graden te wesen. De oorsake dat ons Schip aldus achterwaerts tegen onse cours ghedreven was, naer die Cabo toe, meenende dat wy naer Moçambique ginghen, was door die cracht van het water, die in die contreye altoos met sulcke stercke stroomen nae die Cabo toe treckt, als ons die Stuerman affirmeerden, dat hy sulcks wel meer bevonden hadde: maer noyt ghedacht dat het water van soo grooten cracht was, als hy nu merckelijcken [66]by experientie ghemerckt hadde, soo dat het scheen dat ons God mirakelues teghens alle menschen vernuft ende verstant, ende alle cracht van storm ende windt, ons heeft willen die Cabo doen passeren, als wy daer minder gedachten toe hadden, waer aen men kennelijcken mach concidereren dat alle menschen dinghen sonder Gods handt ende werck, is niet dan ydelheydt. Den selfden dagh saghen weer groen water, ende die Voghelen, ghenaemt Mangas de Velludo, dat ghewisse teeckenen zijn van de Cabo de bona Esperança, dat ons noch weder eenighe hope gaf die Cabo te passeren, ende teghens den avont soo quam ons een Swaelve aen boort, die al om en tom swerfde, waer mede een groote blyschap in het Schip was, want seyden dat het een voorsegghinghe ende teecken was, van onse lieve Vrouwe, die die sandt om ons te troosten, ende dat wy die Cabo noch souden passeren; waerom weer op een nieuw vergaderden, ende besloten dat wy noch eens souden den wegh acometeren39 om de Caep te passeren, ende dat aenghesien soo veel goede teeckenen ons een waerschouwinge was, om goeden moet te hebben, ende dat wy op God souden betrouwen. Dit ghesloten wesende, hebben die Letanien ghesonghen, met Ora pro nobis, ende veel Aelmoessen ghetrocken, met groote beloften van Bevaerden40, ende dierghelijcken dinghen, dat onse daghelijckse neeringhe was41. Hier mede is [67]het volck weder verquickt, ende wel gemoet gheworden, ende een yegelijck thoonden zynen dienst ghewilligh, ende offreceerden alle liever haer lijf ende leven te avontueren naer die Cabo toe, als met sekerheydt van hare salvasion nae Moçambique te keeren. Wy hadden als noch grooten overlast ende ghewelt van de Zee, die ons niet en verlieten tot aen de ander zyde van de Cabo de bona Esperança.

Den achthienden April creghen wederom recht in de windt, met soo grooten storm ende onweder als wy oyt te voren ghehadt hadden, ende meenden gants ende gheheel verloren te zijn: want die Zee bedeckten alle ooghenblick ons Schip, soo dat wy dickwils met water bedeckt waren, ende moesten om eenighe verlichtinghe te kryghen veel Kisten ende Caneel, ende ander waren diemen eerst by der handt kreegh over boort smyten, in somma dat al die in het Schip waren, die moet gantsch verlooren gaven, ende een yeghelijck hem biechten, ende malkanderen om vergiffenis baden, meenende sonder meer hope, dat het onsen lesten tydt was. Dese tormente duerden aldus over die vier en twintigh uren. Men trock in het Schip veel Aalmissen, voor veelderley lieve Vrouwen ende Santen, met grooter devotie ende beloften van wondere dinghen uyt te rechten, aen landt comende. In het eijnde heeft ons God vertroost, ende ons beter weer verleent, te weten, den 19. des avonts begost het weer wat te beteren, ende creghen weder een weynich beter moet. Den 20. namen die hooghte van de [68]Son, ende vonden 36. graden, en saghen weder groen water, ende sommighe Voghelen, die zy noemen Alcatrases42 ende veel Zee-wolven, welcke houden voor sekere teeckenen vande Cabo de bona Esperança, ende waren nae onse gissinghe dicht by ’t land, hoe wel wy geen en konsten sien. Dese dach creghen weder de windt wat ruymer, ende hadden groote hope om die Cabo te passeren, ende het volck begost beter te vreden te wesen, door die teeckenen die wy saghen. Alle dese dagen sagen altoos groen water, tot den 22 April. Dese dagh worpent loot uyt, des daechs tweemaels, ende des snachts naervolghende: maer en vonden geen grondt, welcke goede teecken is vande Cabo, diemen heet das Agulhas, ghepasseert te wesen. Dese Cabo das Agulhas leydt op 35. graden, ende is noch 20. mylen van de Cabo de bona Esperança, die op 34½. graden leydt, ende om dat by dese Cabo das Agulhas, men altoos grondt vindt tot 30. 40. mylen van de Custe, verstonden dat wyse ghepasseert waren, aende coluer van ’t water, ende die voghels diemen altoos in de contreye voorseker vint, ende oock tot meerder versekerheyt, soo verlieten ons die groote baren ende Zee, die ons soo seer altoos ghequelt hadden, soo dat ons scheen van de Hel in ’t Paradijs ghecomen te wesen, met soo grooten vruechten dat wy meenden herboren te zijn, en kreghen oock een goeden wint, dan seer koutachtigh.

Den 23. van Aprilis, so passeerden wy die Cabo de bona Esperança, met groote ende eene generale [69]blijtschap, wesende 3. maenden en 3. daghen dat wy van Cochijn t’ seijl ghegaen waren, sonder oyt landt ofte sandt ghesien te hebben, dan alleenlijck seeckere teijckenen van de Cabo, welcke weynigh gheschiet: want die Piloten doen altoos haer uyterste neersticheyt, om die Cabo te sien, ende ’tlandt te mercken, om alsoo voorseker te weten dat zy die Cabo ghepaseert zijn: want moeten alsdan weder diminueren43, en mochten soo haest naer Moçambique loopen, als na Santa Helena; doch al waert dat sy het aende Zee ende ’twater lichtelijck konnen mercken, soo ist haer nochtans noodich ’tlandt te sien, om alsoo haren cours te setten naer Santa Helena, ende moeten dat altoos houden aende slincker kant: want anders en waer haer niet moghelijck het selfde te moghen aen comen, als zy dese cours verloren: want soo zijt eens passeerden, en mogent niet weder om crygen, om datter altoos maer eenen wint waeyt, dat is: eenen zuydtoosten wind. De Cabo ghepasseert wesende kreghen terstondt voor de windt.

Den 24. April, soo beval den Stuerman dat men souden de Bona Viagen44, vande Cabo de bona Esperança gheven na ouder costuymen, met een groote verblydinghe ende ghecrijs, van alle die in ’t Schip zijn: want alsdan hebben die reyse versekert nae Portugael te varen, ende niet weer naer Indien te arriveren: want soo langhe als men die Cabo niet ghepasseert en hebben, ist altoos in [70]twyfel; ende waren omtrent 50. mylen die Cabo aen d’ ander zyde. Die teeckenen diemen voorseker hout, ende die waerachtichste zijn van datmen aen d’ ander zyde is, zijn veel tromben45 ofte struycken van dick riet, die altoos daer seer veel dryven 15. 20. mylen van landt, desghelijcks sekere voghelen die de Portugesen noemen Feysoins; zijn wat grooter als Meeuwen, zijn wit ende vol swarte spickelen over ’t gheheele lijf, zijn seer goet te kennen, ende ’tonderscheyden van alle Voghelen. Dit zijn seeckere teijckenen daer haer die Stuerluyden seer op betrouwen, ende altoos voor waerachtigh vinden. Die Caep ghepasseert wesende, nemen haren cours naer Santa Helena, noordtwest ende noordtwest ten westen. Den 27. April cregen recht inde wint, ende duerden tot des anderen daeghs; doen creghen wy een stilte, wesende in 30. graden aende zyde van Portugael. Den 29. creghen voor de windt, welcke is den generalen windt die van hier altoos waeyt, het geheele jaer duer, tot aende Lynie Aequinoctiael, ende is eenen zuydtoosten windt duergaende, soo datmen die seylen wel mach laten staen, en gaen liggen en slapen: want die meeste wint die daer waeyt, is, datmen het mers seyl ter halver stenghe stijckt.

Den 12. Meye smorgens inden dageraet, saghen wy het Eylandt van Santa Helena, ende daer was soo grooten vruecht in ’t schip als oft wy den Hemel ghesien hadden. [71]


1 Port. babock = lomperd, domoor. 

2 Gepubliseer in die uitgawes van die Linschoten-Vereniging, Deel II, blss. 146 vv. 

3 28⅔ graden, d.w.s. suiderbreedte. 

4 400. mylen, d.w.s. Duitse myle. Nie te verwar met die Engelse myl nie. Die lengte blyk uit die Itinerario self. Die skip waarmee Van Linschoten geseil het, het die „nuwe koers” gekies. (Vgl. Itinerario, 2, bls. 141.) Van Cochin, wat op 10 graad noorderbreedte lê, het die reis eers gegaan „zuyd zuydoost” tot aan die ekwator, „dat zijn 150. mylen, ende van daer tot 7. graden die selfde cours, ende alsdan zuydtwest ten westen, ons cours nae die Cabo de bona Esperança toe.” Daar was dus ongeveer 15 „myle” op ’n graad, d.w.s. die „myl” waarvan hier sprake is, was ’n afstand van tussen 4½ en 5 Engelse myle. Die reis het ver oos van Madagaskar gegaan, en die hoogte van Natal is bereik toe die skip nog suidoos van die eiland was. 

5 Natuurlik nie die juiste verklaring nie. 

6 Die vloot van Cabral in 1500. Hy het egter in die Atlantiese Oseaan die storm teëgekom. Bartholomeus Dias was die kaptein van een van die vier skepe wat na die kelder gegaan het. Vgl. Theal, Hist. and Ethnog. of S.A., 1, bls. 92; Danvers, The Portuguese in India, 1, blss. 65 vv. 

7 Port. Payraer = afwag, stil lê, of ongeveer op dieselfde plek bly deur teen die wind te laveer. Volgens ’n mededeling van mnr. J. du P. Scholtz is hierdie woord, in diezelfde betekenis en in die vorm parra, nog in gebruik by die vissers om die Kaap. 

8 Fock-mast = voormas. 

9 Ra = lang houtpaal kruisgewys aan ’n mas of ’n dwarsbalk vasgemaak en wat dien om die seile op te hou. Die groot ra is die ra aan die groot mas of middel-mas. 

10 Herstel, weer in orde bring. Vgl. Port. concertar

11 Grootliks. 

12 Slaan. Vgl. Port. ferir

13 Iets. 

14 Voëls wat dié naam gekry het omdat hulle op die antennaes (Port.), ra’s of dwarshoute aan die maste, gaan sit. 

15 Die wind teen ons. 

16 Strookseil, wat aan die seile kan vasgerye word om hulle te verleng of te verbreed. So ’n stukkie doek aan die hoë voorkasteel vasgemaak, was al wat die skip in die storm kon dra. 

17 Dek. 

18 Hierdie uitdrukking is moeilik te verklaar en kom nie in aan ons bekende woordeboeke voor nie. Waarskynlik moet ons dit in verband bring met een van die betekenisse wat Du Cange (Glossarium mediae et infimae latinitatis) gee aan die woord elymosina of aalmoes, nl. geld wat betaal word om ’n mis te laat hou, ’n offerande. Die skrywer sou hier dan bedoel geld „trek” of versamel, met die belofte om later daarmee ’n spesiale mis te bekostig ter ere van een of ander Heilige. 

19 Skeurbuik. 

20 Ten was altoos .… gheen. Ten = ’t En, waar en met gheen die dubbele ontkenning vorm. 

21 Ons bekende groot meeue met swartgepunte vlerke. 

22 Na die ooste toe. 

23 Baya de Lagoa. Die breedtegraad toon aan dat hier bedoel word die teenswoordige Algoabaai en nie, soos Kern meen, Delagoabaai nie. Algoabaai het oorspronklik Bahia da Lagoa geheet. Op kaarte van die 16de en 17de eeu word dit so aangegee. Vgl. die kaart van Perestrello (1576) (Theal, 1, bls. 318) en die Platen-Atlas van Godée-Molsbergen en Visscher, bls. 20. Waar Kern kortweg beweer dat Port. lagoa met lagune (Eng. lagoon) en nie met meer (Eng. lake) moet vertaal word, hou [60]hy miskien nie genoeg rekening met die opvatting dat ’n uitdrukking soos Rio da Lagoa en die daaruit ontstane benaming Bahia da Lagoa (vandag Delagoabaai) moontlik in verband staan met die geloof van die Portugese dat die genoemde rivier sy oorsprong in ’n groot binnelandse meer gehad het. Vgl. Theal, 1, bls. 34. In Michaelis se New Dictionary of the Port. and Eng. Languages word lagoa ook met lake vertaal. Vgl. ook Rio da Lagoa op bls. 39. 

24 Sien bls. 57, aant. 1 en 2. 

25 Tauseren. Dit moet wees: t’aviseren = waarsku. 

26 Die skip word dus met die seil gestuur. 

27 By beurte. 

28 Versacht = versach ’t. 

29 Keuvel = kap. 

30 Bootsghesel = matroos; Putger, van puts-emmer, dus = skoonmaker. 

31 Cayro = vesels om die kokosnoot. 

32 Kennip (verstaan hennep) = Eng. „hemp.” 

33 Af = van. 

34 Sien inleiding. 

35 In die margo van die Itinerario word in kanttekeninge ’n voortlopende résumé van die werk gegee. Soms word ook ander opmerkinge ingelas, en by hierdie sin vind ons die stigtelike waarskuwing: „Leest met na dencken.” Die goeie Kalvinis praat hier. 

36 Planke. 

37 ’n Beskrywing van die vergaan van hierdie skip deur Diogo do Conto, een van die skipbreukelinge, is afgedruk deur Theal in Records, II, blss. 153 vv. Die slegte toestand van die Portugese skeepvaart word ook hier aan die lig gebring. Die storme wat Van Linschoten in die Santa Cruz deurstaan het, word ook deur Do Couto [65]beskrywe. Hy skilder die toestand van die bemanning van die Sint Thomas o.a. as volg: „Kort gesê, alles was teen hulle .…. Die hele nag het hulle in groot moeilikheid en smart deurgebring; want waar hulle ook kyk, was die dood. Onder hulle was ’n skip vol water, en oor hulle ’n donker en onheilspellende hemel. Die wind huil om hulle, asof dit dood! dood! skree; en asof die water wat van onder af instroom, nog nie genoeg was nie, dreig die reent wat op hulle neerstort, om hulle onder ’n twede sondvloed te begrawe. In die skip kon alleen gehoor word sugte en jammerklagte en smeekgebede aan God om barmhartigheid; want na dit skyn, het die sonde van sommige Sy gramskap oor almal gebring.” 

38 Die graadgetal moes kleiner geword het, omdat hulle in ’n noordelike rigting, d.w.s. na die ekwator toe, geseil het. 

39 Vgl. Port. acommeter = om aan te pak. 

40 Bedevaarte. 

41 Sien inleiding. 

42 Blykbaar word albatrosse bedoel. 

43 Vgl. bls. 65. 

44 Bona viagem (Port.) = goeie reis, deur die Portugese matrose gebruik as ’n uitroep = hoerê! 

45 See-bamboese. 

[Inhoud]

Die Eerste Nederlandse Vloot aan die Suid-Afrikaanse Kus.

[73]

[Inhoud]

INLEIDING.

In die begin van 1492 het ds. Petrus Plancius, die geleerde Amsterdamse predikant en intellektuele leidsman van die Nederlandse skeepvaart, belangrike kaarte en inligtinge omtrent die reis na Indië van ’n Spanjaard gekry. Om dieselfde tyd stuur ’n aantal Amsterdamse handelaars vir Cornelis de Houtman na Lissabon om daar „secreete informatie .… op het stuk van den Oost-Indischen en Moluckschen handel” in te samel. Teen die end van 1492 keer Jan Huyghen van Linschoten in sy vaderland terug en deel sy kennis mee. Twee jaar later kom De Houtman van Lissabon terug, en ná verder raadpleging met Plancius besluit die reeds genoemde handelaars, in die eerste „Compagnie van Verre” verenig, om „de navigatie ende handelingen (op Indië) in den name des Heere te beginnen.

Op 2 April 1595 het die eerste Nederlandse vloot wat om die Kaap heen Indië sou bereik, onder Cornelis de Houtman en ander bevelhebbers van Texel geseil.1 Onder die joernale van hierdie reis [74]is dié van Frank van der Does een van die interessantste. Hy was adelbors op die Hollandia en was, soos uit die volgende uittreksel uit sy joernaal blyk, onder dié wat by Mosselbaai aan land gegaan en met die Hottentotte in aanraking gekom het. Dit was die eerste keer dat die Hollanders met hierdie volk kennis gemaak het en op Suid-Afrikaanse grond voet gesit het. [75]

[Inhoud]

DIE EERSTE NEDERLANDSE VLOOT AAN DIE SUID-AFRIKAANSE KUS.

Uit die Joernaal van Frank van der Does2.

Den eersten Augusto voor middach, hebben wy sien driven een groote langhe struycke die genoempt werde Trombas, waervan Jan Huygen verhaelt, waenneer dien gesien worden, niet verre van Cabo de Bona Esperança te weesen; siende daer beneffens veranderinghe van vooghels die zeer groot waere, waervan hy meede mensie maeckt van een vaste zeeckerheyt te weesen; waerover wy alle zeer verblyt waeren, verhoopende dat alsulcxs eerlanck by experientie bevonden zouden werden, waernaer wy alle zeer verlangende waeren.

Den 2 en ditto omtrent 2 uren voor zononderganck, weesende zeer duyster weer, hebben wy gesien het vaste landt Afryca, waerover wy alle zeer verblyt ende verhuecht waeren, vermoedende naer de hoochte die wy doen tertyt hadden, dat het Cabo Dos Agullas waere, overmits dat dezelve Cabo op de 35 graeden der breede geleegen es, oock hebben alsulcke hoochte. Het zelve lant was hoech, berch ende heuvelachtich ende es by Oosten [76]de Cabo Bona Esperanca geleeghen 2 ofte 33 mylen3 o.s.o. ende w.n.w. Wy waeren 5 ofte 6 mylen van daen, toen wy int gesichte kreeghen.…. Van daer aff hebben wy vervordert om aldaer lancx de custe eenieghe rede ofte Baye te zoeken, daar wy eenighe verversinghe tot preservatie onser ziecken mochten becoomen.

Den 4en ditto teeghen avont is de pynas4 naer langhe soecken langs den wall loopende, streekende aldaer meest o. ende w. met een westen windt in een baye geloopen, alwaer wy hem met de andere scheepen volgende, het loot geworpen hebben, weesende ¼ mylen van den wal, ende hadden 20 vadem diepte blauw cleygrond met zandt gemengt, ende in de baye coomende, hebbende wy het geanckert op 9 vadem goede ankergront, maer weynich schuts hebbende voor eenen zeelycken5 wint, soedat wy den tyt, die wy daer laeghen noyt slecht6 water hadden, maer ter contrarye groote geweldighe deininghen die uyt ende daer naer de baeye in quamen rollen. Deese voorn. baye was genaempt naer uytwyzen der caerten Aguada de Sambras7 ende is geleeghen op 34 graeden 0 minuten ende geseylt 23 mylen naer gissinghe.

Den 5 en ditto synder sommighe adelborsten, soe van het eene schip als oock van het andere verordineert [77]met St. Bueningen8 onsen commys aen landt te vaeren, waer van ick meede een was, ende syn met ieder ons geweer naer landt geseylt ende een partye met een roeyjacht, ende alsoe die in de schuyte waeren het ongeluck toesloech meer als de andere in de jacht, is ons een zeer grooten storm beloopen, wesende 13 personen in de schuyte sterck, daar mede wy op eenen leeghen wall gedreeven syn, niet cunnende aen boort coomen, weesende de scheepen uyt het gesichte, noch en dorsten oock niet stranden, eensdeels om de groote barninghen9, die sonder twyffel int stranden de schuyte ende eenighe van ons luyden ofte allegaeder vernielt soude hebben, ten anderen dat wy vreesden aen lant coomende, dat ons die Africaense wilden souden doot geslaeghen, jae opgegeeten hebben. Sulck perickel niet genoech weesende, soe syn ons noch aen boort ofte by gecoomen twee groote walvissen, die wy vreesden, dat se de schuyte in eynden geslaeghen soude hebben, twelck niet all zonder zorghe was, soe dat wy genoechsaem in duysent vreesen ende perickelen des doots stonden, daer wy door Godes hulpe, naer dat het den gansen daghe tot savonts laedt geduyrt hadde, uyt verlost werden, niet sonder groote blytschappe, als men bevroeden mach, ende alsoe wy eerst aen het schip Maurytius quamen, daer wy eenich volck uyt sette, vonden wy aldaer onsen schipper10, die ons met grooter blytschappe wellekom [78]heette, niet anders meenende ofte wy hadden alle gelyck om hals geweest, merckende daeruyt de goedherticheyt van onsen schipper booven alle de andere.

Uit Begin ende Voortgang van de Oost-Indische Compagnie (1646).

Uit Begin ende Voortgang van de Oost-Indische Compagnie (1646).

(Foto A. Elliott.)

Wy hebben daernae met de wilden aldaar gehandelt, die om wenich waerdye van yser een gans hoorenbeest gaff, oock sommighe schaepen meede voor dezelve prys, als een oude dissele ofte oudt brootmes, daer condt ghy een geheel os voor coopen, welcke ossen ofte hoorenbeesten eenen zeer grooten bult van smeer ende vlees op haer rugghe hebben, zeer vreemdt om (te) sien. De schaepen haeren staerten hebben meer smeers ende vet als aen twee ofte 3 jae 4 schaepen by ons aen haer ganse lyff hebben, wandt de staerdt werdt voor tbeste quartier gehouden ende hebben aldaer 5 quartier, twelck ongeloofflyck schynt te weesen, gelyck nochtans alsulcx alhier van dezelve verhaelt staedt, waerachtich es, yder staert een halff elle dick synde int ronde, al gevild synde. Sy en hebben oock aldaer geen woll, maer cort haer als de calvers in ons lant. Ende hebben den tyt die wy daer laeghen van haer met vrintschappe goede verversinghe van water, ossen ende schaepen verkreeghen, die wy van haar voor eenen cleynen prys affkochten ende met stucken van oudt ysser betaelde. Wy vonden oock in de baye een cleyn eylandeken, alwaer by duysenden zeewolven op waeren ende groote watervogelen die genaemt werden pinguyns, weesende zeer vreemdt van maecksel, want en conden niet vliegen ende hadden corte vleugelen, sonder pennen ende veeren. De huyt [79]was gelyck cort zeehonden haer, waervan wy eenighe van de wolven ende vogels hebben met gewelt gevanghen ende met handtspaecken doot geslaeghen, want sy waeren van beyden in soe grooten getale, dat se met een gedruys op u aen quamen vallen, soe dat men genoech te doen hadde, dat men tgedierte van hen aff conde keeren. Sy waeren seer vreemdt van smaeke, maer overmits de nieuwsgiericheyt hebben ’t alle voor goedt vleys gegeeten, hoe well den smaeck niet seer soedt was.

Cort verhaal van de Inwoonderen [bij] Aguado de Sambras.

Alsoe ick in dezelve baeye beneffens sommighe anderen weesende 18 p. sterck wel 2 mylen met de inwoonderen int lant geweest ben, alwaer wy dezelve wel besaeghen ende hoorden spreecken. Sy syn cleyn van parsoon, leelyck van gesichte, haer haer opt hooft staedt oft affgeschroyt waer van de zonne ende sien daeruyt eeven gelyck een dieff, die door het langhe hanghen verdroocht es. Sy gaen gans naeckt, dan hebben een staert van een wilt cleyn gedierte voor haer schamelheyt, twelck door de staert seer weynich bedeckt es; daer beneffens hebben zy in plaetse een cleedt een wilde beest syn huydt om den hals hangen, die van het smeeren wel sterck ruycken ende stinken, alwaer het haer noch opstaedt, twelck het buytenste is, ende hanght haer omt lyff gelyck een mantel. In plaetse van schoenen hebben sy twee dobbele leer [80]lappen11, die sy onder haer voeten in plaetse van aen de teenen vastbinden. Sy hebben seer oolyck geweer, waervan ick een meede daer van daen ghebrocht hebbe, synde het fatsoen van een spiets, synde een duym dick ende 8 ofte 9 voeten lang, sommighe met een yseren spits ende sommighe niet. Belangende haer spraeck is eeven gelyck ofte men een deel Calcoense hanen hoorden raesen, eeven gelyck is oock haer spraecke, daer van gy weynich anders cont hooren als clocken ende flueyten. Oock souden sy well, naer dat men conde mercken yemant van ons luyden gegeten hebben, want sy weynich werck maekte om rauwe dermen te eeten daer sy den dreck met eenen vingher maer een weynich uytgestreecken hadden, waerdoor wel stondt te vermoeden dat het menscheneeters moeten weesen12.…. Wat haere vrouwen ofte wooninghen aengaen ende haer superstitie en heeft niemant van ons luyden gesien, vermoedende dat [81]ze verre int lant mosten woonen13 als wy luyden met haer geweest hadden. Belanghende het lant was hooch, clippich ende steenich sonder eenighe vruchtbaere boomen, die wy aldaer geen gesien en hebben, daer wy int lant waeren.

Den 11en ditto s’avonts met son onderganck hebben wy onse anckers gelicht met grooter pyne, overmits de veele crancken die wy binnen scheeps boort hadden, pogende om onse voiage te vorderen. [83]


1 Die vloot het bestaan uit drie skepe, Mauritius, Hollandia en Amsterdam, en ’n jag Duyfke—altesaam skaars 250 koppe. Die gesag oor die vloot het by die skeepsraad, waarvan De Houtman voorsitter was, bestaande uit offisiere en bevelhebbers, berus. Cornelis de Houtman was senior kommies op die Mauritius, en Jan Jansz Moelenaer was die skipper daarvan. Een kommies van die Hollandia, nl. Gerrit van Beuningen, het gedurig met Houtman in vyandskap verkeer. Hy is in Indië deur die skeepsraad veroordeel en as ’n gevangene teruggebring na Nederland. Die bekwame en getroue skipper van die Hollandia, Jan Dignumsz, is op die kus van Madagaskar oorlede, en die bevordering van Pieter [74]Dircksz Keyser, opperste piloot, tot skipper in sy plek het veel stryd veroorsaak. Nieteenstaande al die verdeeldheid en wanordelikheid was die reis ’n gebeurtenis van die allergrootste betekenis. De Jonge sê daarvan: „De scheepstogt, waarvan de gevolgen in later dagen zoo groot werden, was zonder beleid, zonder eendragt en eigenlijk zonder begrip van de grootsche taak welke volvoerd moest worden, ten einde gebragt; maar de reis was volbragt, hoe dan ook, en dat was het groote, het sprekende feit; want nu was de baan gebroken en aan Spanje’s Koning, aan geheel Europa was bewezen, dat het kleine volk van Noord-Nederland zijne vlag kon en durfde vertoonen tot aan het uiteinde der aarde en dat het, voor zijnen kolonialen handel, Lissabon kon ontberen.” Sien De Jonge, Ndl. Gezag In O. Indië, 2, blss. 187 vv. 

2 Afgedruk in De Jonge, 2, blss. 287 vv. Sien De Jonge, blss. 285 vv. oor ander berigte van hierdie reis en veral D’ Eerste Boeck van Willem Lodewycksz uitgegee vir die Linschoten-Vereniging deur Rouffaer en Yzerman. Lodewycksz was onderkommies op die Amsterdam. In die Kaapse argief is ook uittreksels en afskrifte deur Theal van joernale van die reis, ook ’n uittreksel uit die joernaal van Van der Does. Die teks van De Jonge is vollediger en beter. 

3 Vgl. bls. 54, aant. 3. 

4 Lang en smal seilskip, wat baie vinnig kon vaar. 

5 Wind uit die see uit. Theal (Kaapse arg.) het hier zeeuwlijcken

6 Swak, stil. Kom ook in Itinerario voor. 

7 Die latere Mosselbaai, deur Vasco da Gama in 1497 die baai van San Braz, of die Heilige Blasius, genoem. 

8 D.w.s. Beuningen. 

9 Branders. 

10 Jan Dignumsz. 

11 Lodewycksz sê egter: „eenige draghen berderkens onder de voeten, in plaets van schoenen.” Berderkens = plankies. 

12 Lodewycksz was nie so onnodig skrikkerig nie en het beter opgelet. Hy sê o.m.: „Wy hebben geene van haer wooningen connen vinden, veel min eenigh vrouwen persoon, ende meest haer sien vier (vuur) stoken onder eenighe hegghen, welck zy seer haest ende practijckich, midts twee houtgiens d’ een teghen d’ ander vryvende, connen becomen, aldaer haren nacht over brenghende, ende dit vier saghen wy alle nachten op vele plaetsen. Als wy eenighe Ossen ghedoot hadden, baden zy ons om d’ inghewant, dwelck zy aten al rauw, de meeste vuylicheit daer uyt schuddende, oft een stuck vande huijt over tvier met vier stocxkens ghespannen, ende een luttel vande pensen warm gemaeckt, in voeghen als men speck ende warmoes doet.” 

13 Ook hier lyk dit of Lodewycksz noukeuriger waargeneem het. Die listigheid van die Hottentotte, wat so behendig hulle verblyf kon wegsteek, het hom nie ontgaan nie.—„Den 6 Augusti voeren wy met dry Sloepen aen landt, alwaer ick ghesonden worde om tlandt te ontdecken, dwelck seker een schone landauwe is, met welrieckende bosschagien ende bloemen verciert. Een half myl int lant ghegaen zijnde, hebben ons van eenen bergh laten sien aende ghene die inde Sloepen gebleven waren. Wy vonden diversche stappen van Menschen, Vee ende Honden, oock Patrysen, ende wyder de Spiegeltiens ende Bellekens ghebroken, diemen haer daeghs te voren ghegheven hadde, ende tstuck Lijnwaet op de Heyde ligghen. Ter wylen waren eenighe Inwoonderen by de schuyte gheweest, daer wy na toe ginghen: maer waren neffens ons weder ghekeert sonder haer ghewaer te worden; so behandich connen zy haer door de bosschagie voegen; doch quamen haest weder. Wy gaven haer te verstaan, soo ons best moghelijck was, dat zy ons Vee souden brenghen, wy souden haer Yser (dwelck zy Cori noemen) geven, dwelck zy ook seyden te doen. Desen naemiddagh sonden wy noch 20 man te lande in, met de Inwoonderen om te besien oft zy eenighe huysinghe souden connen vinden, meer was te vergheefs: want de Inwoonderen gingen met de onse, houdende gheenen wech, ende ginghen ons volck, so ginghen zy mede, ende stille staende, saten zy neder achter op haer hielen huckende. Derhalve als oock dat de nacht over quam, zyn de onse, ende wy met haer weder tscheeps ghevaren.” 

[Inhoud]

Uit die Dagverhaal van Jan van Riebeeck.

[85]

[Inhoud]

INLEIDING.

Ons gee hieronder ’n paar uittreksels uit die dagverhaal van Van Riebeeck. Hierdie joernaal het hy aangelê en bygehou in opdrag van sy meesters, die Here XVII, wat hom instruksies saamgegee het, waarin o.a. voorgeskrywe word dat hy „correcte notitie ende dagregisters zou houden omtrent hetgeen voor zou vallen.” Op die belang en die aantreklikheid van die dagverhaal van die eerste kommandeur van die Kaap is dit nie nodig weer die aandag te vestig nie; dit is reeds ten oorvloede gedaan geword deur al die skrywers wat die stigtingsperiode behandel het. Tog bly dit ’n feit dat ofskoon die dagverhaal reeds driemaal die eer van uitgawe geniet het1, daar selfs in ons eie land maar min persone sou kan gevind word wat die moeite geneem het om dit van begin tot end deur te lees. Waarskynlik word die leser afgeskrik deur die buitengewone lengte van die verhaal (byna 2,000 bladsye in die uitgawe van die Historiese Genootskap), die gebrekkige styl en die verveligheid van sommige altyd terugkerende mededelinge en opmerkinge. Dit sou egter jammer [86]wees as hierdie onmiskenbare gebreke van die teks sy ewe onmiskenbaar goeie eienskappe uit die oog sou doen verloor: sy betroubaarheid, sy verskeidenheid en rykdom van informasie, sy aanskoulikheid van voorstelling. Daarom het ons dit goed geag om hier party van die mees skilderagtige toneeltjies oor te neem en aldus te laat sien watter hoogs boeiende lektuur ’n mens in die langdradige joernaal, met ’n bietjie goeie wil en geduld, kan ontdek. As dit die leser(es) mag bring tot ’n nader kennismaking met die dagverhaal, dan sal ons reeds een van die doeleindes waar hierdie uitgawe na streef, bereik het—nl. die opwek van belangstelling in ons historiese bronneliteratuur. In hierdie verband wil ons daarop wys dat die dagregister van Van Riebeeck trouens nie ’n alleenstaande verskynsel is nie. Ook die later kommandeurs en goewerneurs van die Kaap het almal sonder uitsondering, volgens die algemene gebruik in die besittings van die O.I.K., aantekening gehou of laat hou van die vernaamste gebeurtenisse wat van dag tot dag onder hulle aandag gekom het; die ononderbroke reeks dagregisters van 1651 tot 1795 vorm dan ook een van die mees belangrike en omvangryke versamelings historiese beskeide wat ons in die Kaapse argief kan aantref2. [87]

[Inhoud]

UIT DIE DAGVERHAAL VAN JAN VAN RIEBEECK.

24 April, Ao 1652.—De wind westelijk met redelijk weer, zijn wij met al onze bagagie en familie na land gevaren, om aldaar te blijven in een loose planken tent, bij provisie wat rouw opgeslagen, opdat het werk wat beter mogte voortgaan3. Dezen voorleden nacht had het volk aan land een groote zeekoe gevangen, wel zoo zwaar als twee gemeene vette ossen, hebbende een zeer afgrijslijk monstreus hoofd en verscheide scherpe uitstekende tanden, waarvan de langste ⅞ el lang waren, met een korte hals en lage beenen, de voeten bijna van fatsoen als rhinoceros voeten, edoch gekliefd in vier partijen. Was zeer fel en wreed, en hadden genoeg te doen om te bedwingen, onaangezien met eenige kogels agter de ooren door het hoofd getroffen was, wesende de huid wel een duim dik en zoo hard, dat op sommige plaatsen geen musketkogel door konde geschoten worden: des hem regt voor in het hoofd lieten dood schieten, en het volk eten, alzoo het van goeden smaak was, loopende de melk uit de uyeren. [88]

3 November, 1654.—Heden heeft ons wiltschut, op ’t versoeck van de Hottentoos, een leeuw doodschooten, wel soo groot als een redelijk koebeest, welcke onder de Hottentoos haer beesten was, sigh verborgen hebbende achter ende in eenige bossjens, ende oock een van de Hottentoos seer deerlijck met de claeuwen gequetst, die geen raedt wetende denselve om te brengen, schoon sij met hunne hasegaijen ende al de koebeesten hem hadden omsingelt, onsen wildschut omtrent haer vernemende, hadden versocht denselven doodt te schieten, gelijck hij met sijn snaphaen seer geluckelijck in d’ eerste schoot effectueerde, tot groote verwonderingh van de gemelte Hottentoos, dat soo fellen beest met een schoot soo strack ter neder gevelt wierd, ende ingevolge oock tot niet minder verschrickinge ende vreese voor ons schietgeweer.

8 Januario, Ao 1655.—Fray weer ende wint als voren. Quam ons een van de soutgarders aendienen, dat sij in de soutpannen een renocheros hadden geschoten, die noch levendigh was ende soo diep in de modder van de soutpannen gesoncken lagh, datter niet coste uytcomen; derhalven wij uyt curieusheydt eens derwaerts (omtrent 4 à 5 mijlen van hier) gingen om te sien, daer hem noch levendigh vonden, ende voorts lieten doot schieten: maer in gevalle op harde grond had geweest souden hem weynich of niet hebben cunnen schaden met schieten, alsoo meer als honderd schoten had eer hem doot cregen, stuytende veele cogels op ’t lijff weder aff, principalijck op sijn sijde, daer wij met bijlen een stuck lieten uithouwen ende [89]alsdoen tusschen de ribben in ’t ingewant schoten ende alsoo doot cregen4.

Junius, Ao 1655.—Primo do. ’s Morgens goet weer ende wint Westelijck. Verleden nacht hadde weder een lupert5 in ’t hoenderhuys geweest, door versuym van den hoenderwachter, welcke ’t gat onder aen de deur, daer de hoenders uyt- en ingaen, hadde open gelaten, sulcx dat denselven weder 3 van onse 5 gansen (door d’ Heer van Goens6 ons om aen te telen gegeven) hadde doot gebeten.

Omme welcken lupert te dooden off te vangen, den stalknecht ende sieckenvaer7 (onder een dack, doch met rijs gevlochten muyren affgeschoten, wonende, soo wel de paerden als oock de siecken) haer in voorsz. hoenderhuys hadden begeven, ende nadat den sieckenvaer (een seer stout persoon wesende) op den lupert had geschoten ende denselven eenighsints gequetst, was hij op hem gesprongen ende eenige claeuwen in ’t hoofft slaende, oock sodanigh in den arm gebeten, dat genootsaecht was den lupert los te laten, die oock den gemelten stalknecht eenigsints in ’t hoofft gequest had, doch sonderlingh niet te beduyden. Maer den sieckenvaer, voor desen meermael mette luperts in voorsz. [90]gelegentheyt doende ende gequest hebbende geweest, was lustigh principael in den arm getroffen.

Een bijsondere saeck wierde gesien aen onse koebeesten in ’t crael, daer voorsz. hoender, paerden ende sieckenhuys staet. Deselve den gemelten lupert in ’t verhaelde hoenderhuys vernemende, hadden haer altemalen, dight op een getropt ende de horens na de deur toe, in een halve mane gestelt, sulcx den lupert genoegh te doen had om hem uytter koebeesten hoorns te redden ende ontvluchten, hoewel deselve beesten (na onse opinie) met haer bukken genoeghsaem hare vreese voor dat wilt gedierte te kennen gaven. Ende heefft ons dickwijls gebleecken, dat de luperts, leeuwen off tijgers, geen quaet aen de koebeesten hebben cunnen doen, dewelcke haer oock somtijts in ’t ronde hebben gestelt, ende de kalven alsoo achter in haren gemaeckten cirkel sodanigh bewaert, datter noyt imant van ’t wilt gedierte heefft cunnen ontrooft worden, ’twelcke somtijts seer speculatyff om sien is geweest.

16 Juny, 1656.—Desen morgen door den stalknecht de paerden wat vroegh uytgelaeten sijnde om te weyen, is een van deselve (den cloecksten henghst) van ’t wild gedierte totaliter verscheurt geworden, waerby wy al groote incommodatie comen te lijden, vermits den grooten dienst die deselve elck voor sijn hoofft meer als voor 10 man cunnen doen in ’t ploegh trecken, cley, steen ende timmerhoudt halen uyt ’t bos, als andersints. Schijnt in ’t natte saysoen ’t wilt gedierte hier omtrent principaelst te regneren, ende dierhalven al [91]stercker ende hechter stalling voor de paerden moeten maken om voor dat wilt gediert bewaert te mogen wesen.

Omtrent halff voormiddagh den Commandeur wandelende in de thuynen, bevond deselve over al door wiltspoor dapper betreden, ende weynigh daer nae, niet boven 40 a 50 treden schuyns voor hem even buyten de thuynen, een wackeren leeuw opspringen ende sijn loop (maer al sachiens) naden Taeffelbergh nemen; derhalven hem door den sergiant ende wiltschut, neffens noch 4 a 5 andre soldaten met snaphanen liet vervolgen, waerop oock datelijck wel omtrent een paer hondert Hottentoos met al haer schapen ende koebeesten denselven oock naedreven ende tegen ’t hangen van den Taeffelbergh in een diepe clooff sulcx besetteden, dat hij nergens als voorwarts door de schapen moest breecken, welcke de Hottentoos gestelt hadden als haer borstweer recht voor den leeuw daer hij onder een struyck verholen lagh, ende bleven sij staen buyten de schapen tusschen deselve ende haer koebeesten. Als den leeuw dan sigh bloot gaff ende al brullende wilde uytbreecken ende na een schaep grijpen, schoten sij met haer hasegayen telckens over de schapen na hem toe met een groot gebaar van schreeuwen, daer over den leeuw dan weder terugh deynsde, seer speculatyff om siende, doch dewijle deselve hem niet wel costen raecken, soo deed voor eerst den sergiant (beneffens onse wilt-schut ende andre daer omtrent 8 a 10 treden mede dicht bij de leeuw weesende) een mis- ende den wiltschut een treffelijcke wisschut met 3 kogels [92]recht in sijn hoofft, dat hij datelijck doot ter neder viel, als wanneer de Hottentoos lustige mannen schenen ende hen met de hasegayen sochten voorts hondert steecken nae sijn doot te geven, doch wiert haer, na dat noch al 3 a 4 haysegayen in ’t lijff gecreegen had, belet, om ’t vel niet te schennen ende fray op gevult inde groote sael (tot de kerck g’approprieert) op te hangen, ten welcken eynde met een kar thuys gebracht ende aldaer gewoogen sijnde, bevonden wiert swaer te sijn 426 ponden hollants8, langh behalven den staert (die 3½ voet rijnlants9 langh was) 5½, ende bij de billen ofte over ’t lijff hoogh op sijn voeten staende 3½ idem voeten, sulx wel soo cloeck was als een gemeen Engels of Javaens paertie. Opgesneeden sijnde wierd in den maegh bevonden noch veel van ’t paerdenvleys, dat desen nacht verscheurt hadt, ende eenige egelverckenspennen ende poten etc.

17 dito, is op dato, ten aensien het wilt gediert aen Compagnies vee dus veel schade doet, bij resolutie goetgevonden tot premie te stellen, voor een leeuw, die gevangen oft geschoten wordt 6, een tijger oft wolff 4, ende een lupert 3 realen van 810, sijnde den wiltschut voor eerst betaelt 2 cannen spaense wijn, 3 lb. tabacq ende 2 realen van 8. Alsoo bevonden is, dat nu de romp van voorsz. [93]leeuw buyten voor de poort van ’t hoorenwerck11 leggende, den verleden nacht ’t wijffien was comen ruycken ende soecken, mitsgaders daervan oock had gegeten, wierdt er desen nacht verholen wacht omtrent gehouden, om ’t selve mogelijck sijnde oock te attrapperen, maer is niet weder vernoomen.

17 April, 1658.—Is begonnen ordre te stellen op het schoolhouden voor de Angoolse compagnies-slaven ende slavinnen, per Amersfoort uyt de Portugese prijs gecomen12, welcq school te houden des morgens ende ’s namiddags, den sieckentrooster Pieter van der Stael13 van Rotterdam, beneffens sijn cranckbesoeckersbedieninge is opgeleyt, te meer dewijl seer goet ende prompt in ’t lesen is van recht Hollants Nederduyts, ende omme de gemelte slaven te beter tot het school ende hooren oft leeren van de cristelijcke gebeden te animeren, is mede belast na ’t eyndigen elcq een croessjen brandewijn ende 2 duym tabacq te geven etc, alsoocq alle hare namen aengeteyckent, ende die geen hadden, namen gegeven, soowel gepaerde als ongepaerde, jongh ende oudt, alles in ’t bijwesen van den Commandeur, welcke sigh daervoor [94]eenige dagen sal laten bijvinden, omme alles terdegen in ordre ende dat volcq onder de behoorlijcke dissipline te brengen, waertoe ’t begin sigh redelijcq schijnt te verthoonen. Wordende oock elcq na behooren gecleedt voor de coude, die nu dagelijcx begint aen te comen, alsoocq de cloeckste hier ende daer aen ’t wercq gestelt, omme soo haer doenlijck van deselve dienst te mogen trecken.

5 May, 1660. Ende quam tegen den avont den oversten van de Gorachouquas14, Choro genaempt, met een gevolgh wel van 100 man noch aen ’t fort, daeronder meest al sijn oudsten ende principaelsten, medebrengende 13 redelijcke oudt en jonge koebeesten tot vereeringe, met versoeck die in teycken van sijn aanbiedende vrundschap wilden aennemen.….

Hemelsvaertsdagh den 6 dito is des morgen voor de predicatie, den gemelten oversten der Gorachouquas ende gevolgh met wedervereeringen van coper, cralen, tabacq ende pijpen begifticht, wel de dubbelde waerde van de voorsz. koebeesten, ende na de predicatie oock getracteert wordende met [95]eeten ende drincken, mitsgaders de baly met aracq ende brandewijn ondereen gemengt, midden in ’t pleyn van ’t fort, open gestelt sijnde met een locjen15 daerin, soopen dit volcq soo droncken ende vol, datter de seltsaemste cuyren van de werelt aengesien wierden, soo met singen, dansen, springen ende meer andre vreemde continantien, vallende nu den eenen, dan den anderen van dronckenschap onder de voet, welcke dan van die nogh wat schappelijck waren, opgenomen, buyten ’t fort gedragen ende aldaer in ’t gras te slapen geleyt wierden, behalven den voorsz. oversten, die hem redelijck schappelijck hielt ende sigh niet boven halff vol en dronck, neffens drie a 4 van sijn oudsten, dogh eenige van die schenen haer echter niet te cunnen onthouden mede te danssen, ende de wijven clapten soo hard in de handen, dat men ’t wel 150 roeden buyten ’t fort hooren conde, sulcx dat sij schenen op haer maniere een heel vreedens triumph ende vreughde te houden16. [96]

30 September, 1660. ’s Namiddags quam den oppersten ofte coningh van de Chainouquas, genaempt Sousoa17, selffs met sijn soons vrouw op een grooten os sittende ende geleyt wordende door een van de ruyterwachters, binnen ’t fort gereden, daer sij door een van sijn volcq op de schouderen affgeholpen wierd, medebrengende 33 stucx oude en jonge koebeesten, die altemaelen voor coraelen, ende 15 schapen, welcke voor coper, tabacq ende pijpen ingeruylt sijn, mitsgaders voorsz. Sousoa ende volcq vrij goede cier aangedaen, seggende dat hem sijn volcq geseght hadde, den Commandeur sijn zoon voor broeder ende hem voor vader wilde aannemen, ende dat hij derhalven daerom sijn nieuwen soon eens quam besoecken ende besien wat het voor een man was etc., waerop na vereysch g’antwoort wierd ende over ende weder presentie gedaen, van onveranderlijcke ende altijtduyrende vruntschap te onderhouden, seggende: ten dien eynde noch nader wilde affcomen, opdat men den anderen te beter over ende weder souden cunnen bereyssen om coopmanschap te drijven, daer hij hem soo ’t scheen seer genegen toe thoonde, [97]werdende derhalven met kaes, vers broot ende suycker in een tinne schotel getracteert, ende op een matjen in des Commandeurs camer met voorsz. smeerige princesse (sijn soons vrouw) te sitten geset, sulcx noch noyt ymandt gedaen is, item oock eens op de claversingal gespeelt, alle ’t welcke hem wonderlijck aengenaem scheen, mitsgaders ’t bier, Spaens ende France wijn seer wel smaeckten, doch sooveel niet na sigh nam dat beschoncken wierd, werdende sijn volcq op de voorsael met hart broot ende brandewijn soodanigh getracteert, dat se lustigh songen ende sprongen ende wonderlijcke aperijen aenrechteden.

Voorsz. Sousoa ende soons vrouw de huysingen onder ende boven hebbende laeten besien, ende gevraeght oft er wel volcq in ’t landt woonden die mede sulcke huysen hadden, antwoordt: jae, maer wat op ander maniere ende oock vast woonende,—wijsende naer den ringh aen des Commandeurs vinger, dat die luyden oock sulcq gout hadden, ende wijders aen ’t eynd van sijn eygen pingh, hoe groote ende cleyne witte blinckende gesteenten hij bij deselve gesien hadden, waerop hem France ende fijne gesteente, soo diamant als robijn ende ander coleur, item mede paerlkettingen etc. verthoont wordende, seyde, dat noyt anders gesien oft vernomen hadde als gout ende witte steenen, wijsende op diamanten, ende dat hy met dat volcq genaempt Chobona oft Choboqua18 goede kennisse [98]had, oock wel sijn best doen wilde ymant van deselve herwaerts te crijgen, om de waerheyt aen ons te verthoonen etc. Ende alsoo seecker groot volcq (mede Hottentoos als hij) hem om syn macht seer jalours waren, ende daerom alle mogelicke affbreuck allomme sochten aen te doen, dat nu noch meer soude geschieden om hem den ommegangh met ons te becommeren; soo vraegde hij, off men hem tegen sijne vijanden, als se hem quaemen overlastigen, wel souden cunnen goetvinden met soldaten te adsisteren, waerop g’antwoord wierd, indien hy raedt wist ons van bestiael genoegsaem te voorsien ende te maken dat de Chobonas met haer gout ende gesteenten tot ons affquaemen, jae, mits het oocq geen van onse g’allieerde hieromtrent ende voornaementlijcq de Cochoquas19 en waeren, met wiens oversten Oedasoa19 wij vruntschap besproocken hadden etc. [99]

Hy gaft tot antwoort: voorsz. sijne vijanden waren andre, ende versocht de gemelte assistentie tegens deselve niet, als met meeninge om eerst blijcq van sijn seggen te thonen; den Commandeur wist noch niet wat hy voor een man was, maer den tijt soude het hem doen openbaeren, willende met sijn principael leger in ’t Hottentoos Hollandt 1½ daghreyssens van hier comen woonen, om dagelijcq met den anderen verder te cunnen spreecken, ende sijne andere troppen ende volcq maer hier ende daer na gewoonte in vliegende legers laten heen ende weer gaan, met meer andere redenen die niet vreempt scheenen.

Den 1 October quamen noch eenige van Sousoas volcq met 10 beesten na, die mede voor coraelen gereuylt wierden ende 5 schapen voor coper, welcke schapen, vermits ’t coper, jegenwoordigh yder wel sooveel costen als drie beesten, die, voor coraelen gereuylt wordende, jegenwoordigh niet boven de 9 a 10 stuyvers ’t stuck comen te staen, eenlijcq beswaert het tractement van eeten en drincken wat voor sooveel volcq, daer se telckens mede affcomen.

Den 2 dito, voorsz. Sousoa met sijn soons vrouw ende volcq sigh gereet maeckende om te vertrecken, is denselven voor hem en dito vrouw, alsoocq sijn broeder ende een ander soon mede bij hem sijnde [100]met navolgende considerabel schenckagie vereert, te weten:

42 lb. geele ende } coper,
8 lb. root
6 dosijn coraelen ende france silver kettingkens,
3 paer france steene breseletten,
4 lb. tabacq,
4 lb. root corael,
9 stucx ijsere hoepen20,
17 lb. staffijser,
2 bijlen,
3 drijffijsers,
7 mingelen21 brandewijn,
2 spiegeltjes, ende wel
100 lb. hart broot,

alle hetwelcke, hem ende dese drie dagen genoten tractementen seer wel behaegende, scheyde met een bijsonder goet genoegen, latende syn soons vrouw op een witten bonten os setten, ende hij, des vissers huys gepasseert sijnde, gingh op een roden os sitten, hebbende tusschen ’t fort ende daer, met Eva te voet gaende, van veel saecken gesproocken, ende haer ’t volgende gerecommandeert den Commandeur te seggen, namentlijck:

Dat als den Commandeur den tijt maer wilde verbeijden, wel soude mercken, dat hij de man was, die hem coste contentement doen, doch dat versocht mochte worden, ’t gene de Choboquas voor haer gout ende gesteenten begeeren, door sijn handt [101]mocht passeren, om by haer soowel als ons voor principael oorsaecq van die negotie etc. erkent te worden, hebbende rede door ’t landt al sijn volcq vrije toegangh ende de wegh open gestelt, ende consent te geven om tot ons te mogen comen handelen etc.

Voorsz. bonten os, daer sijn soons vrouw op sat, was mede ingereuylt ende, om sijn gecregen goet te beter te dragen, hem op sijn versoeck geleendt, die hij beloofde by d’ eerste gelegenheyt met meer beestiael wederom te senden.

Sondagh den 3 dito quamen even na de predicatie weder 13 a 14 persoonen van de Chainouquas, met 27 stucx schoone beesten, waervan 24 voor coraelen ende drie neffens 6 schapen voor coper ende tabacq ingeruylt wierden, hebbende dese luyden in ’t herwaerts comen haren coninck Sousoa gemist ende geseght, datter morgen noch meer volcq van de haere met bestiael souden hier comen, als leggende rede in ’t Hottentoos Hollandt gelegert, daer doorgaens hun loos rendezvous22 meenen te houden, tot sigh Sousoa daer sal vast gelegert hebben.

Dit wil een wackere knip op onse buyren haer neus wesen, vermits dese plaetse altijt haer beste weyden sijn geweest, hebbende, sedert Sousoa hier geweest is, sigh niet een Caepman noch Saldanhars oft ymandt derven verthoonen, ende de Strantlopers (hier altijt omtrent woonende) oocq niet derven hun ergens bijvougen, sulcx het schijnt desen Sousoa al vrij ontsien moet wesen. [103]


1 In extenso, volgens die oorspronklike teks, maar nie volledig nie (April 1652 tot end 1658) in die Zuid-Afrikaansch Tijdschrift, jaargange 1824 tot 1840; in extenso, volgens die oorspronklike teks en volledig van Desember 1651 tot Mei 1662, deur wyle prof. W. G. Brill in Werken van het Historisch Genootschap van Utrecht, Nieuwe Serie, Nos. 39 (1884), 58 (1892), 59 (1893); ook ’n deels saamgevatte, deels vertaalde uitgawe in die Engelse taal deur wyle ds. H. C. V. Leibbrandt, onder die tietel van Van Riebeeck’s Journal, in die Precis of the Archives-serie, 3 dele, Kaapstad, 1897. 

2 ’n Verkorte uitgawe in Engels van party daarvan vind ons in die reeds genoemde Precis of the Archives van ds. Leibbrandt, waar benewens Van Riebeeck se dagverhaal ook die joernaal van 1662–70 (1901), dié van 1671, 1674 en 1676 (1902) en dié van 1699–1732 in voorkom. 

3 Van Riebeeck was toe al byna drie weke aan die Kaap, maar het tot dan toe met sy famielie aan boord van die Drommedaris gebly. Die timmerhout was by vergissing onder in die skip gelaai, sodat dit ’n hele tyd geduur het voor ’n voorlopige houtloods kon opgetrek word vir die kommandeur en huisgesin om in te woon. (Sien dr. E. C. Godée-Molsbergen, Jan van Riebeeck, Amsterdam, 1912, bls. 82.) 

4 Johan Nieuhof in sy Zee- en lantreize door Oost-Indien (Amsterdam, 1682) verhaal ook hierdie anekdote en voeg daarby: „De Horen wort noch aen de Kaep in het fort bewaert en daer uit bijwijle de gesontheit gedronken.” (bls. 7). 

5 Luipaard, of tier. 

6 Rijckloff van Goens, die ouere, Ekstra-ordinaris Raad en later (1678) goewerneur-generaal van Indië. 

7 Die sieketrooster Willem Barentz. Wijlant. 

8 Die gewig van die ou-Hollandse pond was 494 gram as teenoor 453.6 gram vir ’n moderne Engelse pond. 

9 Iets groter as die Engelse voet; die Rynlandse of Suid-Hollandse voet = 0.314 meter, die Engelse voet = 0.305 meter. 

10 Reaal = ’n Spaanse silwermunt wat ook koers gehad het in die gebied van die O.I.K.; die waarde van hierdie reaal is gereken op 8 skellings of 48 stuiwers. 

11 Die Hoornwerk was ’n buitewerk by die ingang van die fort, wat uit twee halwe bastions of bolwerke bestaan het. Sien planne van Van Riebeeck se fort, blss. 90 en 122 van Godée-Molsbergen, Jan van Riebeeck

12 Hierdie slawe (166 in getal) was ’n maand tevore aan die Kaap aan land gesit deur die Kompanjieskip Amersfoort. Die bemanning het hulle buit gemaak op ’n Portugese slaweskip wat hulle op die kus van Angola ingeruil het. Dit was die eerste aansienlike klomp slawe wat aan die Kaan ingevoer is. 

13 Swaer van Van Riebeeck en opvolger van Wijlant, wat in 1656 na Batawië oorgeplaas is. 

14 Die Gorachouquas, of Tabakdiewe, soos die Hollanders hulle genoem het, (onder kaptein Choro) was saam met die Goringhaiquas, of Saldanhars, of Kaapmans (onder kaptein Gogosoa, „de vette kaptein”) die vernaamste Hottentot-stamme wat hulle in die onmiddellike omgewing van die Fort en in die Kaapse Skiereiland opgehou het. Daar was ook nog die Goringhaikonas, of Strandlopers, of Watermans, (onder „kaptein” Autohoemao, of Herry), maar hulle was maar ’n armoedige, onaansienlike klompie van omtrent vyftig siele.—Die besoek van Choro, hoof van die Gorachouquas, en van Soesoa, hoof van die Chainouquas, wat toe nog ten noorde van die Bergrivier rondgeswerf het, vind plaas ná die beëindiging van die eerste Hottentot-oorlog (1659–60) en die vredesluiting in April 1660. 

15 Lokje, of mokje = ’n bekertjie. Dapper (Naukeurige Beschryvinge der Afrikaensche Gewesten, Amsterdam, 1660, bls. 630) spreek in verband met hierdie episode van „een gansche Baly vol brandewijn met een houte kopje daar in.” 

16 Dapper (op. cit., t.a.p.) gee die volgende aanvullende besonderhede, wat aan skilderagtigheid vir dié van Van Riebeeck seker nie moet onderdoen nie: „Wanneer den mannen het hooft begon te draien en de benen te waggelen, dikwils met vallen ter neder op d’ aerde, wierden ’er omtrent twee of drie-hondert stukjes tabaks, elk van een duim breet, bij handen vol te grabbel gesmeten, waer op onder hen zulk een groot getier en geschreeu ontstont, datze het gehoor bijna verdoofden en het geluit den ooren naulix verdraghelijk was; desgelijx bedreven zij geen minder gewelt wanneer daer na het zelffte met broot gedaen wiert. Na het eindigen van al deze grabbelingen, ging het bij hen, wanneer zij gansch [96]vol gedronken, en de hersenen met den wijn bestoven waeren, geduurigh op een danzen en springen, met zonderlinge grepen en op een vreemde wijze, bijna even eens gelijk de bakkers hier te lande hun deegh met de voeten in den troch bewerken, te weten al stampend nu met d’ een en dan met d’ andere voet, met uitstekende billen en het hooft al hangende geduurigh na d’ aerde, op een zelve zijde. Geen minder vrolyckheit bedreven de vrouwen geduurende het dansen der mannen, met klappen in de handen en geduurigh een zang van ha, ho, ho, ho, wel twee uuren aen den anderen te zingen.” 

17 Soesoa was toe al baie oud, en sy seun Goeboe het feitlik in sy plaas regeer. 

18 Die Chobona, of Choboqua, of Cabuners, ’n „swaerte natie” (Kaffers), wat veronderstel is die inwoners te wees van die fabelagtige ryk van Monomotapa „van waar de [98]Portugeesen in Mosambicque al haer gout crijgen” (Van Riebeeck se Dagverhaal, Deel 3, Uitg. Historisch Genootschap van Utrecht, No. 59, bls. 447). Ses weke later sal Van Riebeeck ’n landtog uitstuur onder adelbors Jan Danckaert (12 November 1660–20 Januarie 1661) met die spesiale opdrag om die pad na die goudland te verken en handelsbetrekkinge met die „Monomotapers” aan te knoop en also o.a. die Portugese die voet dwars te sit: „Ende is oocq ’t gevoelen vastelijcq, dat de natie vermits der Portugeese heerse regeringe, tot onsen vredigen ommegangh wel genegen gevonden sullen worden” (Van Riebeeck se Dagverhaal, t.a.p.). Die tog het op ’n totale mislukking uitgeloop; veel verder as die Olinfantsrivier het die reisigers nie gekom nie. 

19 Die Cochoquas, of die Rechte Saldanhars, soos die Dagverhaal hulle dikwels noem, het toe hulle krale gehad in die buurt van Saldanhabaai. Hulle was verdeel in twee groepe—die een onder die byna honderdjarige Oedasoa, [99]aan die benedeloop van die Bergrivier, en die ander onder Gonnema aan die Klein-Bergrivier. Oedasoa was kaptein oor die talrykste trop en is beskou as die „opperheer” oor al die Cochoquas. ↑ a b

20 Hoepen = gladde ringe. 

21 ’n Mingel, of mengel, ’n ou-Hollandse inhoudsmaet = 1.21 lieter. 

22 Vergaderplek. 

[Inhoud]

Uit P. De Neyn se „Lust-Hof der Huwelyken.

[105]

[Inhoud]

INLEIDING.

Heelwat minder bekend as Van Riebeeck se Dagverhaal en heel verskillend van aard is die Lust-Hof der Huwelyken van Meester Pieter de Neyn1. Dit het maar gedeeltelik betrekking op die Kaap; maar die enkele bladsye wat oor Suid-Afrikaanse toestande en gebeurtenisse handel, bevat besonderhede wat ons nòg in ander skrywers nòg in die bestuurlike stukke van sy tyd kan kry. So, b.v., sy uitvoerige beskrywing van die manier waarop die destydse Hottentotte gewoond was om ter dood veroordeeldes met stokke dood te slaan. Pieter de Neyn was die seun van Cornelis de Neyn, pensionaris van Alkmaar en raadsheer in die hof van Holland. Hy het gepromoveer in die regte; maar ná ’n kort praktyk as advokaat het hy, teen die sin van sy vader, besluit om sy vaderland te verlaat en sy geluk in die vreemde te gaan beproef. Op grond van sy regskundige kennis en ondervinding het hy die aanstelling verkry tot advokaat-fiskaal van die O.I.K. aan die Kaap. In [106]Februarie 1672 hier aangekom, het hy maar ’n paar jaar die fiskaalsamp uitgeoefen. In Oktober 1674 verlaat hy die Kaap op reis na Batawië, soos hy self sê ten minste, om aldaar promosie te gaan soek. Ook in Batawië het hy egter nie alte lank vertoef nie; want end 1675 keer hy met ’n gebroke gesondheid na Patria terug, volgens sommige, as ’n gevolg van sy losbandige lewenswyse. Hy self gee in die voorwoord ’n gans ander uitlegging van sy siekte (verhitheid en ’n koue bad in ’n rivier); maar die feit dat hy as fiskaal van die retoervloot afgesit word, „om syn gedeboucheert leven” en „onbequaam geoordeelt wert tselve ampt met fatsoen te becleden,”2 skyn wel die bewys te lewer dat sy beskuldigers nie alte ver van die waarheid was nie. Ook die inhoud en toon van sy gedigte, die Vrolycke Uyren, wat in die uitgawe van 1697 ’n vervolg vorm op sy Lusthof, en waarvan party taamlik grof en onkies is, kom hierdie vermoede nog versterk. Dit was ná sy aankoms in Holland dat hy vir tydkorting „iets geneuchelijks” onderneem het, nl. die saamstelling van ’n beskrywing van die huweliksgebruike van die verskillende volke van die wêreld. Dit is ’n louter kompilasie, getrek uit ’n massa van ander werke, veral reisbeskrywinge, en bevat dus maar min wat nuut en oorspronklik is. Alleen die dertien bladsye wat hy wy aan Kaapse aangeleenthede (nie slegs huweliksgebruike nie) berus op persoonlike kennis en [107]regstreekse informasie. Ongelukkig het hy net op sy geheue moet afgaan, want hy vertel ons dat op sy tuisreis sy joernaal en briewe soek geraak het; vandaar sekere onnoukeurighede, wat egter ruimskoots vergoed word deur sy lewendige manier van vertel en sy plastiese wyse van beskrywing. [108]

[Inhoud]

DIE MOEILIKHEDE MET DIE GONJEMANS.

Wanneer Fiscaal aan de Caap van Goede Hoope was is ’t voorgevallen dat vijf vrij-borgers, met namen Hendrik Tieleman3 (die Burgermeester van het vlekje onder ’s Compagnies kasteel gelegen was geweest), Hans Ras4, de jonge Mostaart (wiens broeder5 doenmaels regeerend Burgermeester was), benevens noch drie anderen, welkers naamen my voor tegenwoordig niet komen in gedagte te schieten; de vyf geseide borgers waren met den anderen in Compagnie met twee wagens ende vier paerden, beneffens mondkost voor twee of drie weken gereden naar de Groote Revier, omme aldaar (gelijk meermalen gedaan werd) zee-koeyen so om te verkoopen, als voor eige provisie te schieten6, wanneer aldaar door een, grote trop [109]Garachouquas, anders Gonjemans7 door de wandelingh by de onse genoemd, met welke doemaels die van de Oost-Indische Compagnie in oorlogh leefden, onverwacht overvallen wierden; dese roovers ontsetteden aldereerst dese vrijluiden haar geweer, paarden en de wagens, haar persoonen daar naar mede besettende; maar de voornoemde Mostaart, die te paard beneffens de wagens was komen rijden, ontvluchte haar moordadige handen; de andere vier so met hasegayen als met kirrien (by haar sogenoemd, dat doorne stokken sijn) op het jammerlijckst om halsraackten, welke droevighe tijdingh aan het Fort of Kasteel door den ontvluchten gebracht wierd8. [110]

Weinig tijd daar na wierden vier van dese moordenaars door Hottentotten, dat haare vijanden ende onse vrienden waren op een Sondaghen morgen9 als gevangenen voor den Heer Ysbrand Goske, die doenmaals goeverneur van het Caapsche Territoir was, gebracht, die my aanstonds daarop liet by sijn Ed. ontbieden, met eenen my aendienende, dat sy Hottentotten die haar gevangen gebracht hadden, versochten in ons by wesen daar selfs op haar manier straf over te doen—of ook yetwes als fiscaal daar tegens hadde, waar op seide van harten blijden te wesen van de moeite van verdere proceduren ontslagen te sijn ende mede seer gaarne wilde aanschouwen, hoedanig die natie met soodanige moordenaars te werk souden gaan10.

Uit Valentijn se Beschrijvinge van de Kaap (1726).

Uit Valentijn se Beschrijvinge van de Kaap (1726).

Wy dierhalven met de andere Raeds-Persoonen, op het hoorn-werk11 boven de poort, daar doenmaels [111]de luitenant Koon12 woonde, sagen met gemak beneden op het strand recht voor de poort dese vier quanten om hals brengen, dat op dese manier aangevangen wierd.

Wel twee op drie honderd13 van die Hottentotten die haar gevangen hadden, waren altemael versien met so een doorne stok of kirry, omtrent een duim dik en vier of vijf voet lang, sijnde alle moeder-naakt uit-gesondert een klein velletje een voet omtrent in ’t vierkant dat voor haar schamelheid hingh een Cha-karos by haar genoemd, gelijk ook de geseide vier gevangenen mede toe-gedost waren uit-gesonderd de kirry. Sy dan sprongen en dansten met een groot gefleuit ende geschuifel, musicaalsgewyse, ’t welk een soete ende aangename harmonie maakte, in een ronde kringh rondom dese patienten die tusschen beiden als ter dood verwesen, bitterlyk stonden te weenen.

Weinigh tijd daar naar, om meerder wraak te nemen van de vermoorde borgers, sond de heer Goeverneur vijftigh Compagnies dienaren met snaphanen voorsien onder ’t geleide van den Vaandrager Krose, beneffens eenighe vrywillige borgers [112]te paarde14 onder ’t gheleide van haar hopman en borgemeester Elbert Diemer15 te landewaart in, vergesellschapt met de voornoemde Hottentots kapiteinen met haar volkje, die voor gidsen en naderhand voor vee of roof-aan-drijvers dienden (want tot het vechten dienden sy weinigh) welke gesamentlijk (sijnde maar een vryman op dien veld-tocht gequetst geworden16) meteen roof ende beuit van omtrent acht duisend stuks vee17 naar vier wekens uitblijvens, aan-quamen, vertoonende van verre het aangenaamste gesicht van de wereld, het vee wel twee ueren in ’t ronde sich verspreidende, daar de victorieuse borgers ende soldaten mede aenquamen setten, by naar gelijkende in ’t verschiet een ontmoetingh van Jacob ende Esau met alle haare runderen ende schapen of wel een Turksche Kachel of Caravane, wesende het beestiaal spiegel glat van vettigheid, daar doen een [113]rijkelijke uitdeelingh, soo aan de borgers als Hottentotten gedaan wierd, de rest de Compagnie voor sich behoudende.

Naar eenige tijd als gesecht gedanst ende gefleuit te hebben, sprongen de kapiteinen Klaas18, Kuiper19, Schacher20, Houtebeen21, met een noch een Hottentots kapitein22 in ’t midden van de kring met haar kirryen in de vuist, die aanstonds van de andere meenichte op gelijke wijs gevolghd wierden en tijden23 geen kleintje op de bloote armen, dyen, billen, schouderen, scheenen ende kuiten aan ’t beuken (hoofd en borst wierden onder ’t slaan verschoond,) so dat in ’t korte die miserabile menschen haar lichamen met die harde stokjes so murw en week als pap geslagen wierden en door die onmenschelyke pijnen voor dood onder de voet vielen, wanneer weder op het wenken [114]van de voorgemelte kapiteinen sy gelijker hand aflieten en sy wederom als vooren aan ’t dansen fleuiten, schreeuwen en schuifelen geraakten tot dat die vier half doode patienten wederom over einde resen, naar dat een quartier uirs ongemoeid ende sonder slagen haar adem hadden gehaald, weder ’t eenemaal bekomen waren ende flux op haar kooten24 stonden; keken tusschen beiden haare vyanden ende met eenen beulen al schreyende seer droevig aan, die sonder genade op het gegeve teiken van kapitein Klaas (die wel de wakkerste, verstandigste en dapperste kapitein onder haar was) gelijkelijk op de voorgaande wijse weder aan vielen, soo lange weder op die taaye huiden beukende, tot als vooren voor dood weder in ’t voetsand raakten, sonder dat in al dat slaan het alderminste bloed gestort was, slimmer als yemand die met aals-vellen25 vol heet zand gebeukt werd; dit danssen, fleuiten en slaan tot verscheide reisen omtrent derd’half uer geduerd hebbende, wierd door den Heer Gouverneur (die dat barbarisch en over wreet schouw-spel al moede was) belast wat kort met haar om te gaan en die elendige menschen voort aan een kant te helpen; daarop dan aanstonds gelijkelijk, soo op het hoofd, als borst buik ende mannelijkheid so vehement en buiten gemeen wreet aan vielen, dat in ’t korte niet alleen onder de voet, maar geheel dood raakten. Werdende doemaals de lijken, door ordres ende bevel van den opgemelten Heer goeverneur, by de beenen aan [115]een gebonden en met een sloep in ’t midden van de Tafel-baay geroeid ende gesleept, alwaar met een groot gewicht keyen daar aangebonden van de schuit wierden los gesneden ende also te gronde gedompeld26. [117]


1 Die volledige tietel is: Lust-Hof der Huwelyken, behelsende verscheyde seldsame Ceremonien en plechtigheden, die voor desen bij verscheyde Natien en Volckeren soo in Asia, Europa, Africa als America in gebruik zijn geweest, als wel die voor meerendeel noch hedendaags gebruykt ende onderhouden, naeuwkeurigh, soo uyt oude als nieuwe schrijvers bij een vergadert door P. de Neyn Rechtsgeleerde, voor desen gewesene Fiscael in dienst der E. E. Oost-Indische Compagnie aen Cabo de Boa Esperance, mitsgaders desselfs Vrolycke Uyren, uyt verscheyde soorten van mengel-dichten bestaande. Amsterdam, 1697. 

2 Kopie-Dagregister, 1674–76 (Kaapse argief, No. 270), bls. 56. 

3 Die skrywer bedoel seker Tielman Hendriks, wat in die monsterrolle (Kaapse argief, No. 945) voorkom as meesterkneg en sedert 1661 as „vrijlandbouwer.” 

4 Hans Ras, vroeër soldaat in diens van die Kompanjie en sedert 1658 vryburger aan die Kaap. 

5 Dit was Wouter Cornelisz. Mostaert, uitgekom as Kompanjie-soldaat, en een van die allereerste vryburgers aan die Kaap (1657); as een van die invloedrykste lede van die jong samelewing het hy die ampte van burgerraad, burgerluitenant en ouderling aan die Kaap beklee. 

6 Hierdie jagtog is onderneem deur die burgers „om eenige groff wildt ten behoeve haerer familien te schieten,” en hulle was „met ons (die regering syne) consent int lant vertrocken.” Leibbrandt (Precis of the Archives, Journal, 1671–74 and 1676, bls. 140) vertaal dus verkeerd waar hy spreek van „eight of our burghers, who, without permission, had gone up to shoot some large game for the needs of their families.” 

7 Die skrywer bedoel seker die Goringhaiquas, wat soms ook die naam van Gonjemans gekry het. Die eintlike Gonjemans was ’n tak van die Cochoquas en is deur die Hollanders so genoem na hulle hoof Gonnema, of die Swart Kaptein. Gonnema se krale was toe in die buurt van Riebeekskasteel en Vier-en-twintig-Riviere. 

8 Hierdie verhaal word bevestig deur die Dagregister, Ao. 1672–73, (Kaapse argief, No. 269), onder datum 29 Junie 1673, 10 Julie 1673 en volg. Die Dagregister gee egter geen besonderhede nie, o.a. geen enkele van die name van die burgers wat in die hinderlaag van die Gonjemans geval het nie. Die regering het onmiddellik ’n strafekspediesie teen die Gonjemans uitgestuur onder vaandrig Jer. Cruse en burgerluitenent Elbert Diemer. (Sien Dagregister, 11 Julie 1673). Kort ná hulle vertrek kom die tyding dat die vyandelike Hottentotte ’n nuwe moord gepleeg het en gedurende ’n aanval op die Kompanjiepos aan die Saldanhabaai hulle korporaal Dirk van der Heerengraaf, ’n soldaat en twee koloniste om die lewe gebring het. Versterkinge word nou gestuur, maar die kommando het daar nie in geslaag nie om, soos die opdrag gelui het, die „geweldinaers” met wortel en tak uit te roei, „sonder ijets dat mannelick is te verschoonen.” (Resolutie van die Politieke Raad, Kaapse Argief, 14 Julie 1673). Die vyand het ontsnap in die berge, en Jer. Cruse [110]moes vir hom tevrede stel met die buitmaak van ’n taamlike klomp vee: 800 beeste en 900 skape. (Sien Dagregister, 25 Julie 1673). 

9 Op 20 Augustus 1673. 

10 Die Dagregister, onder datum 20 Augustus 1673, beskryf as volg die blydskap van die Hottentotte oor die toelating om self die strafgereg uit te voer: „Niet so haast was dese permissie uytgesproken, off alle de Hottentots tot een getal van meer als 100 personen bij een gecomen en van verwoedtheijt niet langer haere bittere vijantschap connende beteugelen, begonnen over luyd te schreuwen: Sla doot, die honden, slaa doot, vervolgende dese thoon met sulcken gejuich en vreesselijc getier als off bereits alle haere vijanden in’t voetsant gebragt wesende, daer over quamen zeegepraalen, yeder van hun sig onder des met een braave kneppel versiende en de traditie der gecondemneerdens met ongeduld affwachtende.” 

11 Hoorn-werk, sien voetnoot (1) bls. 93. 

12 Nie korrek nie. Luitenant Jan Coon was aan die hoof van die klein leërmag wat op 12 Januarie 1673 onder opperbevel van kommandeur De Geus Sint-Helena van die Engelse geneem het en met 100 soldate in besit van die eiland agtergelaat is. Theal verhaal dat hy ’n paar weke daarna oorlede is. Hy kon dus in Augustus 1673 nie in die Kasteel aan die Kaap gewoon het nie. 

13 Die Dagregister, 20 Aug. 1673, spreek van „meer als 100 personen.” 

14 Die burgers was ook vyftig in getal. (Kopie-Dagregister, Ao. 1674–76, Kaapse argief, No. 270, bls. 69.) 

15 Die skrywer spreek hier van die twede veldtog „teen die rebellerende Gonnema’s Africanen,” maar hy verwar klaarblyklik sekere besonderhede van die eerste een (Julie 1673) met dié van die twede (end Maart en begin April 1674). Beide ekspediesies het onder die opperbevel van vaandrig Jeronymus Cruse gestaan; maar terwyl in 1673 die burgers aangevoer was deur Elbert Diemer, is dit in 1674 Wouter Mostaert wat as burgerluitenant saamgegaan het. (Sien Dagregister, 14 Julie en 25 Julie 1673 en 26 Maart 1674.) 

16 Volgens die Dagregister is geen enkel vryman gekwes nie; wel ’n Hottentot, wat gesterf het aan die gevolge van ’n asgaaisteek wat ’n neef van hom vir hom per ongeluk toegebring het. (Kopie-Dagregister, 1674–76, No. 270, bls 78.) 

17 ’n Bietjie oordrewe; die rapport van Jer. Cruse spreek van 800 beeste en 4,000 skape. (Kopie-Dagregister, 1674–76, bls. 79.) 

18 Klaas, of Dorha, hoof van die Soeswas, ’n stam van die Chainouqua-Hottentotte. (Sien hierbo, blss. 94 en 96.) Sy aartsvyand was Koopman, die hoof van ’n ander tak van die Soeswas. 

19 Kuiper, of Dack’key, ’n kaptein van die Goringhaiquas, of Kaapmans. Dit is hy wat in Mei 1672 die gebied van Hottentots-Holland aan die Kompanjie verkoop het, en ’n verbond van vriendskap met die goewerneur gesluit het. 

20 Schacher, of Osinghkamma, of Manckhagou, ’n ander kaptein van die Kaapmans en seun van Gogosoa. In April 1672 het hy van sy kant die Kaapse distrik en Saldanhabaai aan die Kompanjie verkoop en ’n soortgelyke verbond as dié van Kuiper met die regering aangegaan. Die krale van Schacher en Kuiper was toe geleë tussen die Tygerberge en die Stink-Rivier. 

21 Houtebeen se kraal was in 1669 naby Schacher syne. (Sien Kopie-Dagregister, 1667–70, Kaapse argief, No. 267, bls. 473.) 

22 Die Dagregister maak alleen melding van Kuiper en Schacher. 

23 Van tijen, tijde, getijd = begin, aan die werk gaan. 

24 Die hakke. 

25 Palingvelle. 

26 Die Dagregister, 20 Aug. 1673, voeg hier nog aan toe: „Dese tragedie, g’eyndigt en middelerwijl de son van d’ aerdkloot verhuijst wesende, wierde aen de Hottentots die dit schouwspel hadden helpen volvoeren een soopje aracq en wat tabacq vereert en daermede gedimitteert.” In die joernaal van kommissaris-generaal Hendrik Adriaan van Rheede (Kaapse argief, No. 703, blss. 58–59) word onder datum 27 April 1685 ’n beskrywing gegee van ’n soortgelyke teregstelling. Vier Hottentotte wat ’n Hollandse kneg van ’n vryburger vermoor het, word, ná veroordeling deur die Raad van Justiesie, aan hul stamgenote oorgelewer om die vonnis te voltrek: „Vrijdach den 27en de gevangene Hottentots door den Raed van Justitie ter plaetse gebragt zijnde daer men gewoon is, de sententie eerst gelesen zijnde, waren aldaer d’ inlandsche opperhoofden en veel volck dewelcken uyt den hoop eenige commandeerden, die met geen ander geweer als die stocken, daer gemenelyck mede gaen, niet dicker als een grooten duym en omtrent drie voet lang, dese misdadigers om hals bragten daer mede slaende in den neck, dat eenige van de eerste slag dood vielen, doch andere wierden meer gemartelt, na welck de lichamen boven op de Sandduynen wierden opgehangen, tot afschrick van anderen; men remarqueerden aen die gansche natie een melancolie buyvten haer gewoonten desen geheelen dagh.” 

[Inhoud]

Die Heldemoed van Jochem Willemszoon.

[119]

[Inhoud]

INLEIDING.

Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. Die Kaap de Goede Hoop het sy eerste naam van Cabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van die Santo Joano, die Santo Alberto, die Sacramento, die Haarlem, die Naarstigheid, die Stavenisse, die Jonge Thomas, die Gouden Buys, die Good Hope, die Grosvenor, die Maréchal, die Fortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat [120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes. Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van die Jonge Thomas in 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van die Hoogergeest, die Goede Hoop en die Engelse skip Orange aan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad [121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is. [122]

[Inhoud]

DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.

Uit François Valentijn se „Beschryving van de Kaap1.

In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepen Hoogergeest en de Goede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.

Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig [123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenen Jochem Willemszoon van Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schip Spierdyk het ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipper Sievert de Jong belast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.

Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schip Orange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.

Jochem Willemszoon zoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van [124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3 door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.

Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan deze Jochem Willemszoon, door N. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.

Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die [125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4, N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.

Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen. Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematte Jochem Willemszoon aan boord wat uitruste.

Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk [126]met een bras6 door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeft Jochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.

Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen. [127]

Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.

De Heer Gouverneur Simon van der Stel die het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten. [128]

EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.

Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelyk Jochem Willemszoon, van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schip Spierdyk, zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.

Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert, UEd. Hoog. Agtb. mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8. [129]


1 In Beschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk. 

2 Die Goede Hoop was oorspronklik ’n Franse skip met die naam van Normande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. Die Coche is toe omgedoop in Afrika, en die Normande in die Goede Hoop

3 In die betekenis van „moed”. 

4 Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K. 

5 Sorde of sjorde. 

6 Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit. 

7 Die Dagverhaal vertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skip Orange is deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sien Kopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079). 

8 Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in die Uitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9. 

[Inhoud]

Die Rampspoedige Reis van die Gouden Buys.

Ongeluckig, of Droevigh Verhael van ’t Schip
DE
GOUDEN BUYS,

Uytgevaren ten dienste van d’Oost-Indische Compagnie, ter Camer Enchuysen; in den Jare 1693, den 4. May, onder Commando van Schipper

THEUNIS BAANMAN.

Uyt de Beëdigde Verklaringe t’ Samen-gestelt van
DANIEL SILLEMAN, Watermaker,
EN
LOURENS THYSZ, Timmerman.
Die alleen van 190. Zielen zijn overgebleven.

TE UTRECHT,

Gedruckt by de Weduwe van J. van POOLSUM, Ordinaris Stads Druckster / woonende tegen over ’t Stadthuys / 1706.

[131]

[Inhoud]

INLEIDING.

In die vorige hoofstuk het ons die beskrywing gehad van ’n skipbreuk in die Tafelbaai. Hieronder gee ons die volledige verhaal van die noodlottige reis in 1693 van die skip die Gouden Buys vanaf sy vertrek uit Enkhuizen op weg na Oos-Indië tot sy stranding op die kus van St.-Helena-Baai, nadat die skipper genoodsaak was daar anker uit te werp by gebrek aan manskappe om die reis mee voort te sit. Dit gaan swaar om vir ons ’n denkbeeld te vorm van die ontberinge en gevare verbonde aan ’n lang seereis in daardie dae. Storme, wat op die swaar want van die seilskepe veel meer vat gekry het as op ons moderne stoomskepe; swaar-gewapende kapers wat daarop uit was om die rykbelade handelskepe buit te maak; die lang duur van die reis; die gebrek aan ruimte en lig; die eentonigheid van die voeding en die skaarsheid van soetwater met hulle nasleep van siektes van allerlei aard, veral die gevreesde skeurbuik—al hierdie omstandighede het hul deel bygedra om ’n reis van en na Suid-Afrika ’n byna waaghalsige onderneming te maak. Van dit alles skep die relaas van die reis van die Gouden Buys ’n treffende en skrikwekkende beeld. Van die 190 man wat op 12 April 1693 Enkhuizen verlaat het, het daar begin November van dieselfde jaar nog maar sewen-en-twintig oorgebly. Van hierdie manskappe het sewe aan land gegaan om van daar (St.-Helena-Baai) te probeer of hulle die [132]Kaap miskien nie kan bereik nie. Van die klomp wat aan boord gebly het, het nie een in lewe gebly nie; en van die sewe wat die skip verlaat het, het net twee man die ontberinge en teenspoede van die reis oorleef. Dit is op grond van die beëdigde verklaringe wat hierdie twee man, Daniel Silleman en Lourens Thijsz, ná hulle aankoms aan die Kaap gemaak het, en van die mondelinge mededelinge van eersgenoemde ná sy terugkeer in Holland, dat die verhaal saamgestel is (L. Thijsz is oorlede op die skip gedurende sy terugreis na die vaderland). Wie die skrywer is, word nie vermeld nie; maar dit is duidelik dat hy vir hom byna letterlik gehou het aan die gegewens wat Silleman vir hom verstrek het. Afgesien van die skriklike lye wat die twee oorblywende mans moes deurmaak, en die gruwelike noodmiddels waartoe hulle die toevlug moes neem, is interessant wat hulle meedeel oor die deurgaans vrindskaplike houding van die Hottentotte, sonder wie se hulp hulle sonder twyfel ook sou omgekom het.

Die teks wat ons gee, is dié van die uitgawe van 1706, by die weduwee van J. van Poolsum, in Utrecht, waarvan ’n eksemplaar aanwesig is op die Kaapse argief. Daar bestaan nog ’n vroeër uitgawe gedruk in Enkhuizen by Hendrik van Straaten, waarvan ’n eksemplaar berus in die Fairbridge-biblioteek, nou in besit van mejuffrou D. Fairbridge, op Claremont. Ons het die twee drukke met mekaar vergelyk en geen noemenswaardige afwykinge tussen hulle ontdek nie. ’n Gedeeltelik gewysigde en gemoderniseerde [133]herdruk het reeds verskyn in die Zuid-Afrikaansche Tijdschrift van Junie 1885 (blss. 257–280) onder die tietel „Een reis van Holland naar de Kaap 200 jaar geleden. Een verhaal van jammer en ellende.” Ook in Die Brandwag van 1 Desember 1911 het die laaste deel van die reisbeskrywing verskyn; maar die teks laat taamlik te wense oor en is partykeer heeltemal onverstaanbaar of misleidend as ’n gevolg van slordige afskrif en byvoeging of weglating van woorde. [134]

[Inhoud]

DIE RAMPSPOEDIGE REIS VAN DIE GOUDEN BUYS.

Droevig Verhaal van ’t schip de „Gouden Buys,”

Uytgevaren voor de Camer van Enckhuysen, naer Oost-Indien, op den 4 Mey, Onder Commando van Schipper Theunis Baanman.

Na dat de Heeren Bewindthebberen van de Oost-Indische Compagnie ter Camer Enckhuysen1 de monsteringe van ’t Scheepsvolk bestaende in ruym 190 man op den 9. April 1693 hadden gedaen, zeylden ’t schip den 12. dito van de reede der stadt Enchuysen af na Texel en geraeckte dien dagh voor de Ven en den 14. dito onder de Vlieter2 ten Ancker, alwaer de meeste inladinge gelijck oock ’t meerendeel des Scheeps-volck aen boort quam en op den 24. April den schipper met den boeckhouder en vordere Officieren. Van daer weer verzeylende quamen in Texel op de Koopvaarders Reede en eyndelijck tusschen ’t Nieuwe Diep en de Helder3 ten ancker; daer gevonden hebbende ’t Schip de Koning William en ’t gajoot4 de Kers, beijde van de camer van Amsterdam, [135]mede gedestineert naer Indien: wierd ’er door de Heeren Gecommitteerdens van beijde dese respective cameren, en hare schippers met eenige doenmaels in Texel leggende Guinees, Surinaams, Lissabonsvaerders5 Compagnie en vorder admiraalschap gemaeckt6, de schepen der Ed. Maetschappij tot Commandeur en Vice Commandeur verkooren zijnde, meende man op den 1. Mey ’t Zee te geraken en waren al onder zeyl; doch de windt enigsins tot nadeel lopende most dese vloot weder te rug en koste in ’t vallen laten van ’t ancker het leven van een Matroos welcke met de poortuurlyn7 over boort wierd geslagen en quam niet weer boven. Eyndelijck geraeckte men op den 4. Mey na zee, dog met seer groot perikel van het schip en volck; want het ancker met groote moeyte geligt zijnde, konde niet om hoog na begeerte gewonden werden, wat vlijt dat ’er oock by ’t gantsche scheepsvolck wierde aengewent, echter men schokte soo met een uytgestort Mars-Zeyl8 na ’t Gat9; Doch niet sonder groote vreese van een ervaren lootsman, om hier door aen de lagerwal, of op ’t eygen ancker in ’t droogste van ’t Gat aen de gront te geraken; En hoe wel men hier door [136]seer belemmert was, sulcks dat men ’t achterste van de vloot geraekten, men quam eyndelijck buyten gaets en in zee.

Den 7. dito sturf een soldaet.

Den 10. dito sag men de Schotse kust10.

Den 12. dito was men daer noch onder ’t landt en kregen een zwaren storm waerdoor wy genootsaeckt wierden een bijlegger te maken11. Het duerde tot den 17 dito, wanneer het weer wat bedaerde en een bakstagh wind12 kregen.

Den 18 dito quamen ons 4 schepen in ’t gesigt.

Een den 19 dito sagen wij Fairhil13.

Den 20 dito passeerde deselve.

Den 22 dito storf den opper kuiper Reynder Luytsz. van Enchuisen.

Den 26 dito sagen wij de klip Rocolle14.

Den 31 dito begon ons volck seer af te nemen en kregen verscheyden siecken, dogh storf niet meer als een man, zijnde den bottelier Harme Claasz. Langelens, van den 10. Juny tot op den 18. Juny aen toe. Doe men nu echter met veele tegen winden achter Engelandt was omgekomen begon den voortgang te beteren ende siecken eenigsins weder op te komen en was de toestandt van saken in ’t schip redelijck wel want men bevont [137]sig op den 12. Juny al op de hoogte van 34 graden 0 min. noorder breete en op den 18. dito op 24 graden 30 min. als wanneer het een goeden spoet maeckten, ’t geene alles den leeser uyt de brieven van den schipper geschreven aen zyn huysvrouw, als oock die van den boekhouder aen zijn vader en van andere officieren kan afnemen en sien.

[Hier volg vier briewe wat die voorgaande bevestig.]

Uyt dese brieven welcke gekomen zijn met de Surinaams en Guinees-vaerders, dien doen van haer affscheyden kan den leeser afnemen dat alles doen wel gestelt was en een yder met genoegen en goede eenigheyd de reys vervorderde, insonderheyd de officieren onder malkanderen, doch hoe wel sy met den anderen waren en wat goeden voortganck sy maeckten, sy scheenen als tot haer ongeluck te haesten; want eer S. Jaga15 in ’t gesigt was warender al 14 dooden. Hier scheyde het galjoot de Kers van haer om ’t gemelde Eylandt aen te doen en de siekten weder toenemende ordonneerde den schipper twee beddinge voor de sieken op het onderdeck te maken en zeylden doen by de windt voort. Eyndelijck omtrent de Linie, als wanneer den schipper van de Koning William aan ons boort quam, en siende den bedroefden toestandt wenste ons wel met haar volk te konnen helpen, maar hadde selver mede veele sieken waar op hy tegens den avondt zeyl maakte en ons verliet; als wanneer in ’t Schip den Gouden Buys [138]ruym 40 dooden en aan de kant van de 50 sieken werden getelt. 7 a 8 weeken dreven in stilte omtrent de Linie om de selve te passeeren ’t geen de siekte door de groote hitte meer en meer vermeerderde, soo dat ’er op eenen dag wel 6 a 7 te gelyck sturven en over boort wierden geset.

Droevigh was ’t om te aanschouwen, Godt dagelijks om uytkomst aanroepende; eyndelijk geraakte na veel suckelens door de Linie. Omtrent desen tijdt viel weder een matroos overboort en verdronck. Op sekeren avondt doen het gebedt soude geschieden, quamen alle de gesonden in de selve ende den schipper, ongeveer maar 30 man bij hem vernemende, vraagde den schipper aan de quaertiermeester Harmen Jansz. of dit al het gesonde en de rest siek waren, het welk den schipper met verbaastheyd al suchtende dede uytbarsten: „Lieve God! zegen ons; is dit al mijn gesondt volck van 104 zielen dewelcke noch binnens boort moeten wesen? Wat wil dit noch worden?

Meenichmaal seyde de schipper, na ’t eyndigen van ’t gebed, dat soo daar by de siecken eenige lust tot het een of ’t andere waar, van dat geen by hem in de kajuit of in ’t schip was, sy het maar souden eyschen en halen en die niet selfs konde komen, om dat geene dat hy garen had te halen dat hy dan sijn maat ofte ymandt anders konde zenden en dat hem soude gegeven worden dat geene dat tot verquickinge soude kunnen dienen, gelijck sulcks meermaal is geschiedt en uytgedeelt. Wat na dese tijd passeerde wy de hooghte [139]van d’Abrollus16, alwaar ons een travaat17 soo heftigh trof dat wy onse kruys-stengh18 en groote-stengh19 verlooren; onse voor-stengh was ook seer beschadigt maar bleef nog staan. Hier bleven wy 3 a 4 etmaal in desen desolaten staat leggen drijven; eyndelijck malkander nieuwe moedt gevende, kreeg Lourens Thijsz., derde timmerman, met hulp van ’t andere volck alles weder vaardigh; wy hadden doen al 3 timmerlieden doodt en de vierde lagh sieck ter kooy. Wy zeylden dan in Gods Naem weder henen, hopende nog met hulp van Godt het schip behouden over te brengen.

4 a 5 Dagen hier naer verlooren onse onder stuerman ende de opper lagh in sijn kooy heel kranck; twee dagen hier naer sturf onse derde waak20, met onse schipper was het oock niet wel die ook seer begost te klagen.

Omtrend desen tijd quam ons een schip in ’t gesight, zijnde als doen na gissinge omtrent 300 mijlen van de Caap; het schip ons naderende quam onse schipper met sijn siecke leeden voor den dag en liet onse reen met kettinge vast maken21; wy waren doen siecken als gesonden ruym 30 man [140]sterck, maakten alles dat tot tegenweer diende vaardigh22 maar doen wy het selfde nader quamen, toonde hij een roode vlagh waer uyt wy vermoeden dat het een Deen ofte een Engels schip was. Hy bleef ander-half etmael by ons, als wanneer hy weder uyt ons gesight raakte, hebbende doen een goede windt, zeylende op ’t seggen van onse stuermans jonge die wat van de navigatie geleert hadde en vorder van den schipper onderrigt wierde voort, want wy hadden doen geen eene stuerman meer en onse schipper lag oock heel sieck in de kooy; oock hadden wy geen eene chirurgijn, in somme wy waren soo zwack van volck dat wy naeulijks het roer konde bedwingen.

Eyndelijck raakten met hulp van onsen stuermans jonge soo verre dat wy den 11 October het landt in ’t gesigt kregen, alwaar wy digt onder en tot op een mijl na aen landt liepen. Kort hier op quam een travaad die ons marsseil vande raa23 in zee deed wayen; onse schipper liet de gesonde in de kajuyt by hem komen die in 6 a 7 man bestonden en seyde: „Mannen, sou het niet beter wesen dat gy het zee-waerts lag?”24 maar antwoordde [141]van neen, wat souden wy met ons kleyn getal volck uyt rechten? Eyndelijk op het lang aanhouden van den schipper staken met dese weynige machteloose nogtans weder ’t zee of ’t nog mogelijk waer om de Caap of de Saldange Baey te konnen winnen dog alles te vergeefs. Na dat wy nu 8 dagen ’t zee hadden gezworven en ’t landt al weder uyt het gesigt waren geweest, kon men door contrarie windt geen hooger haven bestevenen; dies quamen wy ter voornoemde plaets in S. Helenaes Baey ten anker. Wy waren geen 6 man sterk bequaam eenige dienst te doen, de rest moesten haer op handen en voeten behelpen; trecken de groote en fokke raa25 neder; maakte het voor marsseyl26 los, besloegen27 de blinde28 en bergden de zeylen onder in ’t schip; bleven in dese gestalte omtrent 2 a 3 weeken leggen hopende door het een of ’t ander middel gered te werden.

Als wy hier dan dus lange vruchteloos gelegen hadden, ontbood de schipper, die nu al 14 dagen plat te bedd’ had gelegen die gene die wat konde gaan in cajuyt by hem, alwaar wy met ons 13 a 14 man quamen. Hy seyde: „Mannen, wy hebben hier dus lang gelegen en sien geen hulp op uytkomste. Wie heeft lust om na de Saldange Baey te gaen die maer 12 a 14 mijlen van hier leyt, daer sult gy Christenen vinden om die te [142]spreeken.” Hier op traden wy met ons sevenen toe te weten Jacob Lepi29 boekhouder,—de commandeur van de soldaten,—Flip Warlo, Schiman30,—Jan Christiaansz., botteliers-maat31,—Jan Harder, soldaat,—Daniel Silleman, watermaker32 en ick, Lourens Thijsz, timmerman. Maekten ons dan vaardig om aen land te gaen en kreegen ter nauwer nood op den 11 November de schuyt buyten boort; namen de man twee beschuyten, een kan water, een bottel wyn, een met brandewyn, yder wat tobak, een paar pistolen, vier snaphanen en elck een hou-degen, waar mede by den schipper zijn gegaan die wy veel gesontheyd toewensten, gelijk hy ons yder man voor man by de hand vattede ook geluck toe-wenste met aanmoedinge van onse reyse kort voort te setten; wy lieten hem in een slechte staet heel krank leggen, wel te gemoet siende dat wy hem niet levendig souden weer vinden; trocken zo op de Reys.

Hier mede sijn wy in de schuyt gegaen en na land geroeyt, alwaar tegen de middag zijnde den selven 11 Novemb. aan quamen; op ’t land gekomen zijnde dronken malkander toe uyt een bottel france wyn; hier op marscheerden wy in Gods naem de strand langs. [143]

Als wy omtrent derdehalf uur33 gegaan hadden, leyden het tegens een zand-heuvel aen strand neder, latende de zee aan de rechterhand soo ons van de schipper belast was, maakte wat vuyr en rookte een pijp toebak en ging met ons vijven leggen slapen latende twee de wacht houden die na verloop van eenigen tijd van twee andere verlost wierden; bragten dese nagt over sonder eenigh wild gedierte te vernemen, marcheerden des morgens weder soetjes voort want het hard lopen wegens de scheurbuyek ons benomen was, ’t welck ons ook geen meerder beschuyt had doen mede nemen. Tegen den avond, na dat wy vuyr gemaakt en een pijp toebak gerookt hadden, leyden wy ons weer te slapen en hielden wacht als vooren; in de nagt deden wy verscheyden schoten om eenige vreemde beesten die wy vermoedende waren van ons af te weeren en de nagt over gebragt zijnde, zijn wy met de morgenstond weder aan ’t marcheeren geraakt en quamen omtrent 10 uyren in de Bogt van de Baay. Dese bogt was omtrent twee en een halve mijl van de plaats daar wy met de schuyt aan quamen, daar wy echter door onse zwakheyd nu omtrent twee etmaal over gegaan hadden; alwaar wy een revier vonden die genaemt wierd (zo ons naderhand onderricht is) de Berg Revier; hadden geen meer water, weshalven verblijd waren maer het duirde niet lang door dien de rivier geen soet maer sout water hadde, alzo zijn uytgang in zee hadde, die alle ses uyren op en afliep; hier stonden wy te kijken en konden deselve niet passeeren van wegen sijn diepten: Dese [144]rivier is na gissing 4 a 500 voeten breet. Wy, niet wetende wat wy souden beginnen, sagen malkanderen bedroeft aen; vermits door de groote hette sulken dorst leden dat het onuytspreeckelijk was, resolveerden de revier hoger op te gaan, alwaar wy het water tamelijk begosten te krijgen, drinkende daar doen zo veel af dat het ons van onderen als een spuyt ontliep. Wy sagen malkanderen nochmaal bedroefder aan en seyden: „De schipper heeft ons leelijk bedrogen.”

Den volgenden morgen, als onse boekhouder ouder gewoonte het gebed hadde gedaan, marcheerden wy weder de rivier hoger op en quamen eyndelijk zo verre daar het water heel zoet was, daar wy leggen bleven. Twee van onse mackers gingen de rivier noch hooger op om te sien of er geen hoop van uytkomste te vinden was; ende een stuckweegs opgegaan zijnde sagen zy aan de over kant twee leeuwen komen drincken, die zo haast sy haar sagen weder boswaart in vluchten. Sy proefden het water, maar bevonden het noch brak te wesen, keerden dan wederom en verhaalden ons wat sy gesien hadden. Resolveerden doen gesamentlijk de rivier hoger op te gaan tot dat wy op een vlakte quamen daar wy by malkander gingen zitten en schepten onse kannen met brack water, daar wy zo hartig van dronken dat het ons qualijk bequam. Wy maakten alhier vuyr en leyden ons daar rondom, maar konden de gantsche nacht niet rusten van wegens de pijn die wy in ons ligchaam kregen ’t welck wy oordeelden van het bracke water was spruytende. [145]

Des morgens gingen weder met den dagh de rivier hoger op tot dat wy eindelijk bevonden dat het water vers wierdt alwaar wy een etmaal bleven leggen, maakte vuyr en schepte onse kannen weder vol, kookte het selve met wat safferaan (dat wy uyt ons schip mede genomen hadden) het welcke wy droncken om ons wat te verstercken, want nu in geen twee dagen gegeten hadde.

’s Morgens vertrocken weder van hier de rivier langs ende des avondts nadat wy vuyr gemaakt hadden, stelden twee schilt wachten. Drie van ons geselschap vernamen een groot wilt beest, niet wetende wat voor een dier het was; sagen ook een zee koe in de rivier ende des anderen daags, als wy weder souden vertrecken, vonden ons genootsaakt een gedeelte van ons geweer wegh te werpen, overmids wy onmachtigh wierden de selve langer te dragen. Een van onse mackers gingh na het gebergte om te sien of hy yets soude kunnen bekomen; hy bleef wel drie dagen achter so dat wy meenden dat hem een wildt gediert verslonden hadde waar over met malkanderen bedroeft waren. Onse commandeur konde ook naeulijks meer voort komen want sijn gemacht was soo gezwollen als een bol van een hoedt; en onser aller beenen begonnen soo te zwellen dat wy niet langer gaen konden. Eyndelijck een weynigh verder gekomen sijnde vonden een vlack-velt, bewassen met riet, ’t welck ons dede resolveren een flotje te maken ende te sien of wy de rivier daar mede konde overkomen. Als doen quam onse macker voornoemt weder by ons die verhaelden, als dat hy meenden een Hottentot [146]gesien te hebben die voor hem wegh liep. Wy verheughden ons seer toen hy weder by ons quam vermids inde rivier een hoet hadde sien drijven die wy meenden de zijne geweest te hebben, maer bevonden als doen contrarie, soo dat wy niet konden bedencken waar dat die hoet van daen gekomen was. Ons vlotje klaar hebbende braghten het aan de kant van de rivier, doen is Daniel Silleman over de rivier gezwommen om eens te sien hoe het aan de ander kant mochte wesen, maar doen hy weder quam zeyd’ hy dat het een woest en wilt landt was, ’t welck ons dede resolveeren aan dese kandt te blijven en met malkanderen weder na ’t strant te gaen daer ons schip lagh; vulde dan onse kanne met water en gingen voort.

Omtrent 1. half mijl verre gegaen zijnde, viel onse schimman Philip Warlo van wegens sijn zwackheyd neder, ende bleef daar leggen34. Hy dan siende geen uytkomste voor hem versoght ons maer voort te gaen; wy wenschen hem dan met schreyende oogen adieu. Wy gingen dan varder met onse zwacke leden, het boswaerts schuyns door na strant, hebbende nu also omtrent 2 en een half week met malkanderen gedoolt tot dat wy eyndelijk daer quamen. Een weynig langs de selve gegaen zijnde, vonden onse schipper in sijn combaers genaeyt doot leggen die van het wilt gedierte al een stuck uyt sijn bil gehaalt was. Wy lieten hem leggen want hadden geen kraght ook geen gereetschap [147]om hem te begraven. Kregen het schip int gesigt dat nog voor sijn anckers lagh, keerden weder na onse schuyt om met deselve na boort te varen en daar by gekomen zijnde, bevonden dat al het goet dat daar in gebleven was de zee uytgeslagen hadde, dat wy soo nauw als konden by een soghten. Ook was daar een stuck uyt de schuyt geraakt, maar onse timmerman brack de achter pleght35 daar uyt en maakte weder een stuk daar van in deselve so dat wy de schuyt te naasten by weder kant en dight kregen. Doen bragten wy dreggen36 met laagh water uyt en kregen de schuyt alsoo weder vlot, maar soo haast als wy hem vlot hadden, quam daar een brandingh en sloegh hem wel half vol water; kort daar op volghde nogh een ander, soo dat de schuyt daar meest door aan stucken raakten en wy de selve verlieten, ziende malkanderen bedroeft aan en geen kans overigh om weeder aan boort te geraken. Stacken een stock op en bonden daar een wit hemdt aan om ons in ’t schip te laten sien, maar vernamen geen teeken wederom, ’t welck ons dede vertrouwen dat sy alle mosten dood sijn; bleven dien naght daar op strandt en resolveerden om ’s anderen daaghs weder bos-waerts in te gaan, sijnde Jan Herder, soldaat, aldaar in onmacht blyven leggen, alsoo veel sout water hadde gedronken en storf. [148]

Wy dan met ons vijven boswaerts ingaande, ten eynde om aldaar eenig voetsel en soetwater, of indien mooglijk was een eynde onses ongevals te soeken, vonden eenige swarte beessen37; bleven daar wel 2 a 3 dagen by leggen etende van deselve soo veel wy konden vermids wy uytgehongert waren, want in 14 dagen geen spijs genuttigt hadden.

Na ’t verloop van dese dagen verlieten wy de beesten en zijn het bos verder door en door gegaan om weder aan de rivier-kandt te geraken, want den grooten dorst genootsaakten ons den dauw van de bladeren te licken ende ons eygen water te drincken, ’t welck ons also flaeuw en principael onse boeckhouder maakten dat hy daar neder viel en seyde: „Mannen, ik kan niet meer,” halende met eenen een brief van den schipper voor den dagh waar in soo wy meenden kennisse en berigt van den slechten toestants onses schip was en hoewel den boekhouder aan een yder van haar toestondt om na een goedt heen komen te soeken en hun leven soo sy best konde bergen, soo wilde den timmerman Lourens Thijsz. niet van hem scheyden, vermids oock sijn quade benen, maer bleef by den boeckhouder leggen.

De andre drie nu gingen voort om de rivier op te soecken ende doen sy een weynigh van de boeckhouder en timmerman af waren deden sy een schoot die door haer op de selve wijs beantwoordt wierd waar mede malkander adieu wensten. Dese twee [149]bleven anderhalve dagh by malkanderen leggen als wanneer de gemelte boeckhouder zoo verzwakte dat hy niet meer spreken konde. Lourens Thijsz. dat siende, trooste hem met schriftuerlijke reden soo veel als hy konde en siende geen uytkomste wenste hem met schreyende oogen de saligheyt.

Alsoo verliet ick, Lourens Thijsz., gemelte boekhouder en gingh dat wilde woeste bos alleen deur wandelen, tot dat ik eyndelijck aan een vlack velt geraakten daar een oliphant die my ongemollesteert liet gaan ontmoete, tot dat ick weder aan de voornoemde rivier quam alwaar ick ging neder sitten Godt danckende voor sijne genade ende groote barmhartigheyt dat hy my dus verre weder gebragt hadde. Ick schepte mijne kanne weder vol water, daer ick soo veel van dronck dat het mijn qualick bequam; mijn spijse was niet anders als gras en wilde beesten dreck. Soo bleef ick hier 6 dagen leggen; ik vernam hier verscheyden zee koeyen en telden wel 25 oliphanten die daer aan de rivier quamen drincken en weder boswaarts ingingen.

De rivier langs gaende vonde ik een verrotte water-rot die ik van honger op at en quam alsoo weder by het vlotje dat wy met malkanderen gemaackt hadden, alwaar ik aan de overkant van de rivier eenige rook sagh op gaan het welck my dede ontkleden en op het vlotjen sitten gaen; dreef alsoo de rivier over. Hier over zijnde vondt ick een dooden haay daar ick mede hartigh van at. Naer het eeten der selver gingh ik boswaart in doch vondt geen menschen maar wel verscheyden soort van [150]beesten, als elanden, vogel-struyssen38 en harte beesten, ’twelck my weder uyt het bos deed komen, keerende na het vlotje ende daar even op sijnde quamen twee leeuwen achter een hoeck van daan en gingen de rivier langs. Ick dreef de rivier over ontrent ter plaetse daar ick geweest was en ging deselve hooger op vijf dagen langh; vondt onderwegen een endt-vogel die ick op at.

Des anderen daags vroeg in den morgenstondt ging ick op een hoogte neder sitten vol van groote flaeute en mistroostigheyt, want hadde doenmaels in drie dagen niet gegeten; schepte weer een weynigh moet en rees op en gingh wat varder boswaert in alwaar ick 3 schiltpadden vondt die uyt een bosje quamen kruypen; ick maakte aenstondts wat vuyr daer ick deselve op brade, gingh daer by neder sitten en kreeg mijn gebeede boeck, danckte Godt voor sijn genade dat hy mijn hadde deselve believen te verlenen. Noch in ’t bidden zijnde, hoorde ick eenig gerijssel meenende dat het beesten waren, soo dat ik schielijck opstondt en omme siende sag ick drie wilde menschen, yder met een pyl en boogh voor my staan. Ick verschrikte geweldig want ick sulcken soort van menschen nooyt gesien hadt; zy dan stelden haer in postuer met haar geweer, ende ick nam mijn pistool in de handt gingh also bevende op haar aen. Doen ick nu by haar quam was ’er een van haar die een weynigh Duyts39 konde spreeken, die vraeghden my of ik een Duytsman39 was; antwoorden hem van ja, [151]ende hy gaf my weder tot antwoort dat een Duytsman een goet man was. Ik verhaelen hem dat ons schip daar op ancker lagh en al ons volck gestorven sijnde wy met ons sevenen aan landt gekomen waren, waervan drie gestorven en drie noch in ’t bosch doolden, dien ik versogt of sy die wilden op soeken. Sy hadden eenige schiltpadden by haer die sy aenstonds voor my braden, ende een van haar haelde mijn kanne vol water, onderwijlen vroegen de andere na mijn toeback daar sy seer begeerig na zijn. De schildtpadden nu gebraden zijnde aten deselve te samen op; doen begeerden sy dat ik mijn boven kleederen soude uyt trecken en met haar mede gaen ’t welck ik deede, maer niet sonder groote vreese, want ik meende dat het menschen eters waren; ik gaf haer dan al mijn goedt om te dragen maer sy waren so gaau in ’t vooruyt loopen, dat ik haer niet konde volgen, soo dat sy my eyndelijk uyt het gesigt raakten, ’t welck my deede geloven dat sy met mijn goet weg waren.

Ik volgde dan die selve passagie, tot dat ik haar vont sitten rooken een pijp toeback; ik sette my dan by haer neder ende een weynigh gerust hebbende, gingen weder te samen voort tot dat wy by haer hutte quamen40. Daer sagh ik haar vrouwen en kinderen die doen sy my sagen altemael vlughten, vermids sy sulcke menschen niet gewent waren soo ’t scheen. Brachten my dan in haar Opperhoofs wooningh daar ik veel koebeesten en schapen sag; sy gaven my harten vlees [152]en melck te eten en ’s anderen daeghs maakten sy my honingh bier om te drincken, brachten my oock eenige wortels41, die sy uyt de aerde graven ende in plaats van broot gebruyckten; ik at dat so hartig, sijnde van honger gans uytgeteert dat het my qualijk maakten; sy deden my hier op uyt haar hutte gaan vreesende dat ik soo aenstonds soude sterven. Doen ik nu in de lugt geraakte, quam ik aanstonts aan ’t braken dat my geweldigh verlichten en doen weder in haar hutte kroop, maer ick en konde tot geen slapen komen uyt vrees dat sy my noch om den hals soude brengen.

’s Anderen daags quamen daar noch drie andere van haar geburen die heel anders van manieren en gedaanten waren; sy hadden lange baerden en waren gestadiger van wesen42. Doen vreesden ik weder dat sy my souden gedoodt hebben, maar bevondt heel contrarie want sy maakte een koe-beest vaerdigh om te slaghten die sy eerst met touwen bonden en gingen doen daar rontomme danssen, springen, speelen en maakte groote ceremonye volgens hare wijse; leyden my tusschen haer beyden daar by om het selve te aanschouwen ’t welck ik met groote verwonderinge aansagh. Dit gedaan zijnde maeckten sy het beest weder los, en lieten het selven weder naert bos loopen. (Mijns oordeels is dat ter eeren van dese drie gebuuren geschiet die sy genoot hadden, want sy haar met diversse soorten van spijse op hare wijse tracteerden.) [153]Soo braght ik dien nagt met haar ten eynde. Den dagh gekomen zijnde, namen wederom van malkanderen afscheyt en kusten my met haar handen toe. Ik had nu by haar twee etmaal geweest in welcken tijdt zy my getracteert hadden met alles wat sy konden by brengen. Maer het verloop der selve stuerde ick haar naer de Saldange Baey en liet weten dat ick in haer wooninge was en hoedanigh zy my gevonden hadden.

Sy gingen dan aanstonds henen en quamen ’s anderen daegs wederom; braghten een Hollander met haer; wy veraltereerde beyde doen wy malkanderen sagen en ’s morgens doen vertrocken wij na de Saldange Baey, nemende drie Hottentotten by ons. Onderwijlen dat wy op weg waren ontmoeten ons een oliphant, daar wy voor vlugten mosten; wy sagen verscheyden harte-beesten en vogel-struyssen.

Eyndelijck aan de Saldange-Baey gekomen zijnde, maakten een van de Hottentotten vyer tot een teecken dat wy daar waren vermids daar noch een rivier tusschen ons en haar was43. Sy quamen dan aanstonds met een kleyn vaertuygh en haelden ons over; soo raakten ik Lourens Thijsz. eyndelijck in de Saldange Baey op den 1. of 2. Kers-Dagh, alwaar ik noch 14 dagen siek lagh en naer verloop der selve quam daar een vryman van de Kaap om te vissen waar mede ik, zijnde wat beter na de Kaap vertrock en nam mijn logement ten [154]huyse vande voorgenoemde vrijman genaamt Lambert Adrijaansz.

Verhaal van D. Silleman.

Doen nu Lourens Thijsz. aan de Saldange Baey was aangekomen, wierd van daar aanstonds kennisse daar van aen de Gouverneur der Kaap gesonden die ter aller yl een Vaertuygh44 na ’t schip de Goude Buys af-sond, gelijck hier na sal gesegt werden, waer door den watermaker Daniel Silleman mede behouden wierd, want gelijck gesegt is den Commandeur der soldaten, den botteliers maat en ik Daniel Silleman watermaker, in manieren voorschreven van den zieltogende en neer-gezegenen boekhouder gescheyden sijnde, waren weynigh voort gegaan wanneer wy een schilpatje vonden; maakten vyer, braden het en aten te samen op; deden oock verscheyden schooten met onse pistolen om te doen hooren waer dat wy waren, meenende dat sy weder by ons soude komen, maer vernamen haer niet. Omtrent den avondt maeckten wy weder vuyr dat de botteliers maet (terwijl wy sliepen) brandende hieldt.

Den volgende morgen begaven ons weder op wegh om by de rivier te komen en vonden drie schildpadden, die wy weder braden en te samen op aten; bleven daer een weynigh leggen om de groote hitte, tot dat de sonne wat gedaelt was wanneer wy weder voortgingen en drie dagen daer na aen de revier quamen, al waer wy weder ons kannen van [155]water versagen, maer wierden door al het water drincken seer hongerigh.

Wy vonden dan aen de kant van de rivier tusschen de biesen amelyen of hanebollen45 (soo men die in Hollandt noemt); aten daer van maer kosten onse honger daer mede niet verzaden; derhalven beraatslaegden weder boswaerts in te gaen om te sien of wy iets konde bekomen, alwaer by geval een schildpadt of twee vonden; keerden van daer weder na ’t strandt, daer wy onse verlaten schuyt, die aen stucken geslagen was vonden leggen; begaven ons met ons drien op een stuck van de schuyt te water, om weder aen boort te komen, maer wierden t’elkens met de zee weder te rugge gesmeten.

Onderwijlen was ons water weder op geraeckt; wy dan sagen malkander seer bedroeft aen en keerden van disperatie weder boswaerts in om mondt kost voor ons te soeken; vonden eyndelijck van die blaeuwe bessen, daer voor heen van gemeldt is; aten van die selve en onthielden ons aldaer 14 dagen, drinkende ons eygen water, gelijck wy meermalen gedaen hadden. Doen verloren wy de boteliers maet, sijnde omtrent den 26. of 27. December ende een weynigh van het doode ligchaam gegaen sijnde, seyde de Commandeur tegens my Daniel Silleman: „Jan Crist of Christiaensz. (soo was sijn naem) is nu doodt en wy lijden grooten honger; laet ons weder te rugh gaen en snijden van het dickste vlees een stuck [156]af en laet ons het selve braden en op eten; Godt sal ons dat voor geen sonden reekenen.” Ik schrikte van so een voor-slagh en zeyde neen. Evenwel na veel tegenspreeken seyde hy, door honger geprangt sijnde: „Ik sal het dan voor my daer uyt snyden.” Ende alsoo mijn honger niet minder dan de sijne was, seyde ick tegens hem: „Wilt gy daer van snyden en braden, ick sal ’er u van helpen eeten.” Dit was nu tegens den avondt; ick kreegh hout en maeckte vuyr en hy ginck henen en sneed hem uyt het dick van ’t been een stuck omtrent soo groot als een handt en brade het; maer doen het gebraden was, konden wy daer niet van eten van wegen sijn droge tajigheyd; aten evenwel een mondt vol of twee daer van en staken het overschot in onse sack, willende sien of wy het den volgenden dag bequaem tot eten soude konnen maken; leyden ons hier op omtrent 20 treeden van ’t doode ligchaam (kraght en moedeloos zijnde) te slapen tot den volgende dag.

En alsoo wy noch toback by ons hadden, bleven by malkanderen sitten en pijp toeback roocken tot ontrent de middagh, als wanneer ons de slaap overviel.

Onderwylen quamen daer vier Hottentots, gewapent met pijl en boogh by ons die my eerst aenriepen, waer op ick ontwaeckte en schrickte soodanige menschen te sien; stondt dan op en gingh een tree of thien te rugh by de Commandeur die noch sliep. Ick maeckte hem wacker; sy volghden my en setten hun met haer vieren rontom ons neder. (Dese Hottentots waren van de Saldange [157]Baey afgesonden na dat Lourens Thijsz. daer was aengekomen om ons met ons driejen op te soeken; dog soude ons aparent soo kort niet hebben gevonden, maer wy hadden vuyr gemaeckt dicht onder eenig kleyn geboomte dat door de windt aen brandt geraeckt en vorder een groot gedeelte van ’t bos aen brandt stak.) Een van haer die krom Duyts sprack, vroeg ons of wy geen dorst hadden. Wy seyden van ja, want het was den 15. dagh dat wy niet anders als ons eygen water en den dan die wy ’s morgens van de bladeren lickte hadden genuttight. Sy maeckte vuyr en braden een schildtpadt voor ons die Daniel Silleman weygerde om te eten, seggende hy soude daer eerst van eten, waer op den Hottentot antwoorde: „Hongerige ziele, soude ick u kost op eten, dat doen wy niet.” Dies wy die eyndelick op aten.

Als nu het water dat sy gebraght hadden uyt was, gaven wy haer elck acht dubbeltjes en vraeghden haer of sy meer wilden halen, dat wy haer dan meer geldt souden geven. Hier op gaen ’er twee weder om water ende de andere twee bleven by ons die wy wat toeback gaven. Een van de twee dewelck by ons bleef was die gene die wat Duyts konde en zeyde dat hy een capiteins soon was; de andere twee naer dat zy na gissinge vier uren waren wegh geweest quamen wederom en bragten water daer wy seer hartigh van droncken.

Dat gedaen zijnde spraken sy van naer haer woninge te gaen; begaven ons met haer op de weg maer de Commandeur was soo zwack dat ’t elkens neder viel en sy waren soo gezwindt in ’t [158]vooruytloopen dat ick haer oock niet volgen konde, oock soo wilde ick myn maet niet verlaten. Sy dan waghten ons verscheyden reysen in en droegen onse rocken daer wy ons ’s nachts mede deckten; maer als sy sagen dat de commandeur niet voort konde komen en ick van hem niet gaen wilde, seyden sy dat wy hun in haer hutten soude vinden; namen onse rocken mede, denckende dat wy souden volgen, maer als sy een musquet schoot van ons af waren bleven sy stille staen en maeckte een misbaer, niet of sy menschen maer of ’t duyvels waren.

Daer op quamen sy alle vier weder na ons toe loopen; wy dat siende, meenden dat sy ons om den hals soude brengen, maer twee van haer gaven haer geweer46 over en siende dat ick noch gauwer als de commandeur was, vat my elck by een arm en liepen met my weg, latende de commandeur leggen. Hy, my dan soo siende mede slepen, kroop soo veel hy kost voort om my te volgen, maer na dat sy my een groot stuck weeghs hadde mede gesleept (en ick van haer geen goedt was verwachtende), sochte ik t’elkens van haer af te komen; haelde een knip-mesjen (dat ick by my hadde) uyt myn sack, waer mede ick na de eene stiet, dit voort los liet, en doen dede ick van gelijcken naer de andere die my oock los liet waer door ick gelegentheyd kreeg haer te ontvluchten, gelijck ick oock van haer ter zijden af in ’t bos liep. Doen maeckten [159]zy een groot geschreeuw waer op twee andere die al ’t geweer droegen en een stuck weeghs achter waren, na haer toe liepen en haer geweer overgaven; waer op sy alle vier na my toe quamen en met haer pijl en boog ons dreygden te doorschieten. De voornoemde Hottentots riepen tot verscheyden malen dat ick by haer soude komen maer ick en wilde niet uyt vreese als sy my in haer coralen47 gesleept hadden, my slachten en eeten soude. Ondertusschen was de commandeur weder by my gekomen en als sy dan sagen dat ick niet met haer en wilde, smeeten onse rocken weder toe, maer een leeren rantsel daer omtrent 180 gulden aen geldt van my in was namen zy mede en lieten ons daer samen sitten.

De nacht aenkomende leyden ons tot slapen ende den volgende morgen marcheerden wy weder te rugh en quamen ter plaetse daer wy te vooren die swarte bessen gegeten hadden; bleven daer 4 dagen by malkander leggen, want de commandeur konde niet een voet meer versetten en ick wilde hem niet verlaten. Ick pluckte somtijds wat bessen die ick hem brachte, maer eyndelijck van tijd tot tijd soo verzwackte dat hy op den 5. dagh naulijks meer geluyt konde geven. Ick bleef soo langh by hem dat de spraek hem quam te begeven en op den 30. of 31. December den geest gaf.

Ziende dan geen ander uytkomst als de doodt, verliet hem en wenste weder by de Hottentots te zijn, doch die gedagten en konden my doen niet [160]helpen; derhalven resolveerde weder naer strandt te gaen, met voornemen so het verlaten schip daer noch lag, naer het selve te swemmen. Ick gaf my dan in de achter-middagh op wegh en marcheerden soo verre dat ick tegens den avondt ons schip weder in ’t gesight kreegh en soo mijn dochte sagh ick achter het schip noch een vaertuygh, maer konde het selve door de duysterheyt niet kennen, ging egter soo lange voort als ick sien konde, alsoo mijn hoope was Christen menschen te vinden. Als het dan gants duyster was geworden maekten ick vuyr, en een bos rijsen48 by malkanderen geraept hebbende stak die in brandt en alsoo ick nogh weynigh toback op my hadde, rookte van deselve een pijpjen en begaf my om te slapen.

Den volgende morgen marcheerden ik soo spoedig voort als mijn mogelijck was en quam omtrent ten 10 uren aen strant, zijnde den 2. January 1694 alwaer ick onse verlaten schip vondt van sijn ankers geslagen en tegens strant geset; oock sagh ick een schip met 3 masten in de baey, met noch een Engels vaertuygh, omtrent een mijl van land. Ick was seer verblijt als ick dit schip sagh ende begon met mijn Engelsche-Mus die ick op hadde te wencken waer op een schuytjen met twee man wierd afgestuert om my te halen. Als dit vaertuygh omtrent de brandingh was gekomen, liep ick van blijdtschap tot onder mijn armen in ’t water en gerraeckten alsoo behouden in ’t vaertuygh. Van dese twee maets verstondt ick dat het eene [161]schip met drie masten, den Dageraet was, en het Engels vaertuygh de chaloep de l’Amie49, dewelcke van de Caap waren afgeschickt om het schip de Gouden Buys af te halen. Zy roeyden my aen de Gouden Buys alwaer den schipper Jan Tack die den Dageraet voerde op was.

Welck schip de Dageraet, schipper Jan Tack voornoemt (op ordre van den Gouverneur van de Caap die den 28. December d’eerste kennisse van de Saldange Baey had bekomen) den 29. dito was afgesonden en de Tafel Baey uyt gelaveert en quam op den 1. January 1694 aen het schip de Gouden Buys die voor omtrent 12 dagen van te voren van sijn anckers gedreven nu tegens de wal van S. Helenaes Baey aen vonden leggen op 15 voeten waters, hebbende alleen maer 23 duym water in; sulks schipper Jan Tack moet hadde, om ’t selve van strand af en weer in ’t diep te brengen; dies hy aen de Gouverneur van de Caap over de landt wegh daer van kennisse gaf waer op zijn Ed. hem toesondt ’t Jacht Tamboer, ’t Galjoot ’t Hoen, en ’t vaertuyg Jupiter met 50 man die den 10. January daer aenkomen; waer op zy gesamentlijck te werck gaen, hebbende zijn ladinge uyt deselve genomen om te lichten en ’t schip in ’t vlot te brengen, gelijck dan sulcks oock op den 12. January daer een weynig na begon te lijcken, dewijl ’t schip nu maer 14 voet gaende, vermids alle [162]zware goederen daer uyt waren geborgen en reets op 12 voeten water was gebragt; op den 13. dito meende men ’t genoegsaem te hebben gewonnen, maer ’t weer en windt wat ontstelt sijnde, ’t geene de zee hooger deede dijnen als te vooren; raekte ’t schip geweldigh aen ’t stooten, sulcks de groote mast 2 voeten uyt sijn spoor lichte en ’t schip leck geraeckte, waer op geresolveert wierd de lins te kappen50 en ’t schip weder na de wal te laten drijven, gelijck gedaen wierd; waer op het den 15. January op zy viel; dies men vorder alle wat nogh kon geborgen worden en daer noch in was als loot, yser en eenige andere waren met 9 anckers en touwen daer uyt lichten ende te samen gelaeden na de Caap weder keerden; welcke schepen als ’t jaght Tamboer, ’t galjoot ’t Hoen ende Jupiter neffens de chaloep de l’Amie op den 4 February weder na Gouden Buys sijn afgesonden om verder alles te bergen wat nogh overigh was, gelijck zy oock deeden en den 7 February weder volladen te rugh keerden en ’t hare in salvo bragten: welcke goederen vorder na Batavia met de Compagnie schepen sijn versonden.

Daer gekomen zijnde sagh my een yder met verwonderingh aen daar dien ick gandts swart en [163]mager van honger was, want het was nu 7 en een halve week dat ick van schip was gegaan. Ik eyschte drincken, en also geen water by de handt was, seyde den schipper het beter te zijn dat ick versterckende dranck nuttighde en liet een half-musjen51 caneel-water geven dat ick graegh in dronck. Ondertussen vondt ick een vaetjen met water, daer in zynde 6 kannen water dat uyt de schuyt in ’t schip was gekomen en, alsoo ick noch niet machtig was het selve op te lichten (een teken van seer kleyne kragt), leyde het by my neer en dronck het meer als half leegh. Oock liet my de schipper een pint Franse wijn geven, die ick mede met smaeck uytdronck. Ick verstondt van ’t volck dat sy ’s avonds te vooren met haer schepen daer waren gekomen en dat sy wel seventhien a achtien doode lichamen gevonden hadden waer van eenige soodanigh gestelt waren, dat men haer niet konde handelen. Ongelooffelijke stanck wasser in ’t schip en alsoo den avondt viel en het niet geraden vonden om in die grooten stank het volck in het schip te laten, stapten sy alle in de boot en sloep om weder aen boort van haer schip te varen, maer voor haer vertrek van boort hoorden zy noch gekerm van een mensch, waer op zy weder uyt de sloep in het schip gingen om te besoeken en komende in de stuurboorts hut, vonden aldaer den hof-meester Jan Frantz. Doesborgh heel kranck. Zoo haest hy ons sagh riep hy: „Slaet my niet doodt, ick sal seggen waer het geldt is.” Wy vermoeden [164]dat hy meenden dat wy quamen om het schip te berooven. Hy seyde dan: „Het geldt leydt onder de schipper sijn kooy.” Zy namen hem uyt het schip en quamen alle weder in de sloep, en bragten hem op het schip den Dageraet alwaer van behoorlijcke medicamenten tot herstelling zijnder gesontheyd met de hulp van Godt wierde gegeven; dogh hy overleed na twee en een half etmael op den Dageraet.

Om weder tot mijn varhael te komen, so bragten sy my met mijn kisten en slaep goedt aen den Dageraet. In ’t roeyen naer ’t schip voeren wy eerst aen de chaloup l’Amie, alwaer zy 2 gebraden vissen, twee geweyckte bisschuyten en een kanne water voor my overlanghde, aen de welck ick in ’t roeyen na de Dageraet begon te peuselen en op het schip gekomen zijnde wierd ick van de kock met warm water van ’t hooft tot de voeten gewassen; verschoonde my doen van alles en dit gedaen zijnde, sette de kock my schape vlees met geele wortelen voor om te eeten; daer toe wierd my so veel wijn gegeven als ick konde drincken.

Wy bleven hier noch drie dagen leggen; onderwijlen wierd ons schip De Dageraet geladen met de gebergde goederen van het verlooren schip De Gouden Buys, waer onder seventhien kisten met geldt waren.

Onse ladingh in hebbende, gingen in Compagnye van de chaloup l’Amie (die oock volladen was) ’t zeyl en na dat wy twee dagen in zee geweest waren, kregen een storm dat wy in korten tijdt door de poorten tusschen deck drie voet water in kregen. [165]Wy deden dan met alle man soo veel met balijen en putsen dat wy eyndelick het schip weder leegh kregen; maer ’s anderen daegs, eendeels door contrarie windt en anderdeels om ons schip wat te kalleffateren de Saldange Baey in liepen, alwaer wy oock visten ende in twee trecken met den Zegen wel een half schuyt vol vis vongen; de gevangen vis aan boort gebraght hebbende koockte, braede en backte deselve daer ick niet weynigh mijn part van kreegh, ’t welck een groote vervarssingh voor mijn was. Sy broghten my oock na de Compagnie post die in de Saldange Baey leydt om een van myn mackers die sy seyden van de Swarten daer gebracht te zijn te besoecken, maer als ick daer quam verstondt ick dat hy daeghs te vooren met een vrijmans vaertuygh dat daar lagh was vertrocken. Ick verstont hier oock dat de swarte die my in ’t bos gevonden hadde, aldaer de tijdinge hadden gebragt dat sy ons beyde wel gevonden maer niet mede hadden konnen krijgen, gelijck waer was. Ick vroeg of zy mijn rantsel met geldt daer niet hadden gebraght, daer ick op tot antwoordt kreeg dat sy wel wisten wat geldt was en wijser waren het daer te brengen. Sy gaven ons dan te eten ende dat gedaen zijnde, voeren weder aen boort, maekten den volgende dagh zeyl en staken in zee. Na dat wy weder 2 daghen in zee geweest waren, kregen de Tafel en Leewen Bergh in ’t gesigt; die nacht was het heel stil weer en liet de stuerman in de honde-waght52 [166]ons groote zeyl met de fock53 op gijen54, streken ons mars-zeyl op de randt neder en lieten het alsoo drijven; na datter 6 glasen in de honde-waght uyt waren55 zagen wy de brandings soo natuerlijck dat het ons heel ontstelde; hier op komt de schipper uyt sijn kooy, die hem in ’t begin van de honde-wagt tot slapen had geleydt en de sorgh aen de stuerman gelaten hadde, zeyde: „Mannen wat wil dit zijn? Heer, wat is dat? Soude wy wel aen de vaste wal sijn?” Dit seyde hy uyt oorsaecke van de groote mist die daer was en alsoo de zee boven gemeen hol gingh, was het wel te presumeeren dat wy digt by landt mosten wesen, lieten het diep loot werpen en bevonden op 10 vadem water te sijn. Hier op riep de schipper: „Mannene ’t sa, wacker! Het ancker voor van de boegh af en laet het vallen”; daer wel voort aengegaen wierdt maer de branding begost al voor ons te breken. Na dat wy 2 anckers hadden laten vallen en omtrent 100 vadem geviert56 was eer het selve wilde houden, waren wy alsoo dight op de wal dat de brandingh met sulcken kraght voor ons schip storten dat onse groote blinde ree57 in de eerste stortingh aen stucken brak waer op ons voor schip wierdt aen stucken geslagen. Een man [167]die voor de beetingh58 stont, wierdt van de zee tegens deselve aen geslagen dat sijne ribben aen stucken waren; hy kroop noch na de cojuyt, maer bestorf het. Door de vuyle klippige gront raekten beyde onse cabel touwen aen stucken en wiert ons achter-schip tegens de wal geset dat hem het roer van syn gat af stiet en het voorschip dwars zee, soo dat hy met syn stuur-boort aen landt quaem te leggen en wierd al hoger op tegen de wal geset. Wy kregen van bakboort sulken zee, dat ons de focke mast midden door sloegh. Even te vooren hadden wy de schuyt in de taakels59 gehangen om te sien of wy met deselve niet konde ontvluchten, maer wy sagen daer geen apparentie toe want d’eene zee was niet over ons hooft of kregen eer wy ons adem gehaelt hadden d’ander weder op ’t lijf. Wy vluchten dan d’eene parthy op ’t half-deck60, sommige op de hut61, eenige klommen in ’t want andere saten op het zonne-dek62, in somma elck sogt hem te salveeren als hy best konde. Ick was dan mede achter op geloopen; onderwijlen komt daer een zee en slaet de schuyt in sijn taakels aen stucken dat de achter en voorsteven bleef hangen en met deselve zee, raekte onse groote mast (die digt onder de mars wierdt aen stucken geslagen) [168]over boort; de zee die daer op volgden sloeg de boot die los in sijn klampen63 stont mede over boord ende de groote mast noch eenmael aen stucken.

Hier na wiert het voor schip tot aen ’t groote luyck van ’t achter schip van malkanderen geslagen so dat ondertusschen het agter schip hooger tegen strant aen schookte. Op het sonne-deck waren wel 15 a 16 gevlught dewelcke door een zee met het selve van ’t schip wierden geslagen en van ’t water alle over de klippen aen landt geset. Kort hier op wierdt het deck van de hut, daer de rest van ’t volck op was gevlught (behalven ick en de konstapels jonge64, gelight en quamen als de voorige aen landt. Ick op het vrak van ’t schip staende, trock mijn kleederen uyt om met swemmen aen ’t landt te komen, maer siende dat ’er verscheyden waren die beter swemmen konden als ick haer te water gaven, maer wat ter zijden het schip gekomen zijnde trock het water soo sterck dat het haer in zee sleepte en alsoo 15 a 16 man verdronck; ick moeder naekt dit ellendig schou-spel aensiende, quam weder een zee en slaet my met de jonge een stuck van boort in zee; ick verliet het stuck houdt, alsoo om siende veel houtwerck en vaten op my sagh afkomen, liet my na de gront toe sincken om van deselve niet beschadigt te werden. Onderwijlen raekten dit goedt alles over mijn hooft en weder boven komende, zag mijn door de vloet van ’t water een goedt stuck [169]van ’t wrack af, de tweede brandingh over viel mijn soo schielijck dat ick deselvige niet konde ontwijken; zij nam mijn op en smeet my los tegens de klippen in, alwaer ick door de bandieten65, die op het schieten daer gekomen waren, zijnde vijf sterk, gezwind daeruyt gehaelt wierd.)

Op het landt gekomen zijnde, bragten sy my by een groot vuyr om te warmen dat sy gemaekt hadden; gewarmt hebbende setten sy my met noch vier andere op een wagen, bragten ons in haer woon huys en setten ons broot en kaas voor daer wy wat van aten. Na dat wy daer drie dagen hadden geweest, wierden met de boot van ’t schip Schoondijck dat aen de Caap lag van daer gehaelt en aen de Caap gebragt en aldaer gekomen zijnde, vondt ick mijn cammeraet Lourens Thysz. op ’t hooft staen die in ’t bos met den boekhouder van ons was gescheyden; als hy my sag verwellekomde my met groote blijdtschap en nam my met hem in zijn logement, ten huyse van de voorgemelte vryman Lambert Adriaansz. alwaer ick wel wierde ontvangen en bleef logeeren.

Eenige dagen hier naer, deden wy aen den secretaris van den Governeur het voor-verhaelde relaes, het welcken in ’t kort opgeschreven zijnde, wy met eden bevestigen. [171]


1 Die kamer van Hoorn en Enkhuizen, of van die Noorder-kwartier, een van die ses kamers waaruit die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie bestaan het. 

2 De Vlieter, ’n vaarwater in die Suidersee, tussen die twee sandplate Lutjeswaard en Het Breezand. 

3 Beide is hawens aan die Noordwestelike punt van Noord-Holland, reg teenoor die eiland Texel. 

4 Gajoot, of galjoot = ’n ondiepe seeskip met plat bodem, deels oorlogskip en deels vragskip. 

5 D.i. skepe wat gevaar het op die kus van Guinea (waar die Hollandse Wes-Indiese Kompanjie toe verskeie handelsposte besit het), op die kus van Suriname, ’n deel van die Guyana-gebied (wat eweneens behoor het aan die Wes-Indiese Kompanjie, sedert 1667) en op Lissabon. 

6 D.i. hulle vaar as een vloot. 

7 ’n Lang tou wat dien om die uitwerp of ophaal van die anker te reguleer. 

8 Die twede seil van onder aan gereken. 

9 Die see-engte tussen die noordkus van Noord-Holland en die eiland Texel. 

10 Die vlote van die O.I.K. het altyd rondom die noordkus van Skotland geseil. 

11 Met saamgevoude of opgerolde seile en skuinsgesitte dwarsmaste vaar, met die doel om aan die wind nie so veel vat op die tuig te gee nie. 

12 ’n Windjie wat die bakstag, d.i. die dik toue aan die voorkant van die skip, styf doen staan. 

13 Fair Isle, tussen die Orkney- en die Shetland-eilande. 

14 Rockall-eiland, noordwes van die Hebriede. 

15 Santiago, een van die Kaap-Verdiese eilande. 

16 Abrolhos, rots- en sandbanke op die kus van Brasilië tussen Bahia en Rio de Janeiro. Portugees abrolhos beteken „dorings,” „voetangels,” „gevaarlike plek.” Die riwwe het groot gevaar vir die seevaart opgelewer, en die volksetimologie het in die Portugese woord die betekenis gelê van „maak oop die oë” (abre olhos), „pas op.” 

17 Travaat = plotselinge windvlaag met swaar reent, uit Port. travado

18 Dwarsbalk aan die agterste mas. 

19 Dwarsbalk aan die middelmas. 

20 Sien hierbo, bls. 125. 

21 Reen = meervoud van „ree” of „ra” (sien bls. 57). Volgens ’n mededeling van dr. J. M. L. Franken was dit ’n gewoonte om, as daar ’n seegeveg op bande was, die ra’s [140]of seilhoute met kettings aan die maste te laat vasmaak, daar anders die toue miskien kon weggeskiet word en die seile daardeur op die dek val. Die Ordre voor de Schepen van Oorlogh wat ons vind in Nic. Witsen, Aloude en hedendaegsche Scheepsbouw en Bestier (Commelijn, Amsterdam, 1671), bls. 386, noem ook op, onder die voorbereidende maatreëls wat moet geneem word in geval van ’n seeslag: „Alle de raes met kettings te vangen.” 

22 Holland was toe in oorlog met Frankryk (die oorlog van die Augburgse Liega, 1688–97), en ’n aanval deur ’n Franse kaper was dus gedurig te vrees. 

23 Sien hierbo, bls. 134, aant. 4. 

24 Dat julle die rigting van die see neem, van die kus af. 

25 Die groot ra = die ra aan die groot mas of middelmas. Die fokkera = die ra van die onderste seil aan die voormas. 

26 Die twede seil aan die voormas. 

27 Oprol en met sogenaamde beslaglyne aan die ra vasbind. 

28 ’n Seil aan die voorstewe, wat meestal onder aan die boegspriet (skuinsliggende kort voormas) vasgemaak was. 

29 In die Uitgaande Brieven, 14 April 1694 (Kaapse argief, No. 757), word hy „Jacobs Lope” genoem. 

30 Schieman, ’n onder-offisier wat die toesig het op die seil- en touwerk van die voorskip. 

31 Die assistent van die prowiandmeester. 

32 Vermoedelik dieselfde persoon as die „varsebalie,” ’n matroos wat daarvoor moes sôre dat die kos en veral die soetwater vars bly of weer vars gemaak word. 

33 Twee en ’n half uur. 

34 In die verklaring van L. Thijsz. wat voorkom in die Uitgaande Brieven (Kaapse argief, No. 757, 14 April 1694) word vermeld dat hulle vir Philip Warlo agtergelaat het „kruijpende hem de wormen uijt sijn benen.” 

35 Afskorting agter in die skuit, waar een en ander kan gebêre word. 

36 Klein ankertjies met vier of vyf arms en sonder ankerstok. 

37 Kersbosbessies? 

38 Let op die vorm „vogel-struyssen” en nie „struys-vogels” nie. Sien ook hierbo (bls. 141) „bottel” in plaas van „fles”. 

39 Hollands, Hollander. ↑ a b

40 Dit was ’n klein kraaltjie van ag hutte (sien Uitgaande Brieven, 14 April 1694). 

41 Finkelwortels? 

42 Namakwas? Hulle het baarde gehad, maar nie lang baarde nie. 

43 Daar is nie ’n rivier nie, maar vermoedelik het L. Thijsz. die nou geul van die Saldanhabaai teenoor die Kompanjie-pos vir die mond van ’n rivier geneem. 

44 Die Dageraet

45 Hanebolten, of lisdodden, ’n soort van Typha—ons Afrikaanse papkuil. 

46 Wapens. 

47 Kralen—van Port. corrál of currál

48 Dun, droë takkies. 

49 Die Dageraet was toentertyd die slaweskip van die Kaap. Die Amy was ’n klein Engelse rowerskippie wat die Kaapse regering ’n tyd gelede (Mei 1693) buitgemaak het in die Saldanha-baai. 

50 Waarskynlik die anker los kap. Ons tref hierdie uitdrukking in geen enkele woordeboek of vakkundige werk aan nie. Ons meen, egter, lins of luns (Afr. luns of steker, vgl. ook lunsriem) te moet vereenselwig met die sogenaamde „karveelnagel”, houtpen in die dwarsbalk van die beting (d.w.s. die toestel wat dien om die anker aan vas te lê). Die tou word om die „karveelnagel” geslaan, sodat hy nie kan afglip nie. Vgl. in hierdie selfde betekenis die Eng. seemansterm „linch-pin”. 

51 Eén mutsje = 1⁄10 van ’n pint. 

52 Wag van middernag tot vieruur. 

53 Die onderste ra-seil van die voorste mas, of fokmas. 

54 Geien = die seile met toue inkort om die windvang te verminder. 

55 Ses glase, of ses sandlopers, waarvan die uitloop ’n halfuur elk geduur het. Dit beteken dus om drie-uur snags. 

56 Vieren = die tou laat uitloop. 

57 Ree vir ra

58 Beetingh = sterk yster- of houttoestel in die vorm van ’n galg, waaraan die kettings of kabels vasgelê word ná die uitwerp van die anker. 

59 ’n Samestel van toue en katrolle wat gebruik word om groot gewigte op te tel. 

60 Half-deck = die een helfte van die s.g. koebrugsdek, d.i. die onderste dek van die skip. 

61 Die verblyfplaas van stuurmanne en laer offisiere. 

62 ’n Sterk seildoek wat oor die dek gespan word („awning”). 

63 Houtblokke, of weerhake, waarin ’n mas of ’n skuit vasgesit word. 

64 Twede kanonnier of assistent van die konstabel, die opsigter van die geskut. 

65 Die bandiete van Robbeneiland. Die skipbreuk het inderdaad plaasgevind op die westelike hoek van daardie eiland (sien Uitgaande brieven, Kaapse argief, No. 757, 9 Febr. 1694). 

[Inhoud]

Uit Peter Kolbe se „Beschryving van De Kaap de Goede Hoop.

[173]

[Inhoud]

INLEIDING.

Soos ons aangemerk het by die Dagverhaal van Van Riebeeck, het die eintlike invoer van slawe in die Kaap begin in 1658; en sedertdien is daar gereeld meer van daardie koopwaar in die land gebring. Die Kompanjie het daar o.a. spesiaal ’n skip aan die Kaap op na gehou om hulle te gaan inruil op Madagaskar, Mosambiek, die kus van Angola of Guinea; terwyl ander, maar minder in getal, ook verkry is uit Voor-Indië en die Oos-Indiese eilande. Waar die Hottentotte te lui of te onafhanklik was om vir die Kompanjie of vir die koloniste te werk, en waar blanke knegs te moeilik verkrygbaar was en te duur om aan te hou, was dit slegs natuurlik dat in ’n tyd toe slawerny ’n algemeen erkende instelling was, die Kaapse regering die toevlug tot slawearbeid sou neem. Daar is ook geen twyfel aan nie dat die gebruik van slawe heelwat bygedra het tot die ekonomiese ontwikkeling van die land, vernaamlik van die meer intensiewe graan- en wynboerdery van die westelike distrikte. Die aanwesigheid van die slawebevolking, wat spoedig die blanke bevolking oorvleuel het1, het egter nie alleen goeie gevolge aan te wys nie. Onder die „lijfeigenen” was daar egte booswigte wat hulle aan die ergste misdade skuldig gemaak het: moordpartye op die persoon van hulle meesters, aanslae op vroue en kinders, [174]brandstigtings, ens. Andere, weer, het hulself nooit kan versoen met hul nuwe toestand nie en het gedurig probeer om te ontsnap die land in. Dit is ’n paar van dergelike episodes wat ons hieronder plaas uit die pen van Peter Kolbe, die bekende skrywer van wat lank die standaardwerk oor die Kaap gewees het, nl. die Naaukeurige en Uitvoerige Beschryving van de Kaap de Goede Hoop2. Peter Kolbe word nou deur heelwat mense as ’n bedrieër en kwaksalwer beskou; en ná ’n periode van roem het sy reputasie gedurig verbleek sedert die aanvalle wat De la Caille, Le Vaillant en later skrywers op hom gemaak het. Ons is egter van oordeel dat Kolbe nie so fantasties en onbetroubaar is as wat hy soms voor uitgemaak word nie. Op sy uiteensetting van die samestelling en werking van die verskillende regeringsliggame, b.v., is maar bitter min aan te merk. Ook wat hy meedeel oor die lewe en gewoontes van die Hottentotte, waarvoor hy die aantekeninge van die uitstekende inboorlingkenner J. W. de Grevenbroeck tot sy beskikking gehad het, is oor die algemeen geloofwaardig en korrek. Ons kan nie die versoeking weerstaan nie om ook uit daardie gedeelte van sy boek ’n paar uittreksels te plaas.

Ongelukkig is dit waar dat vir anekdotiese verhale hy maar alte dikwels afgegaan het op sterk-gekleurde [175]mededelinge van persone wat hul gegewens ook al nie uit die eerste hand gekry het nie—mededelinge wat hy somar sonder die minste poging tot kontrolering in sy werk opgeneem het. En selfs daar waar hy self ooggetuie was van die feite wat hy aangee, laat sy geheue vir hom meermale in die steek. Kolbe was heel seker liggelowig en onkrieties van aanleg. Ons is egter geneig om vir hom hierdie swakhede te vergewe, al was dit maar om die eg Afrikaanse atmosfeer wat sy beskrywinge kenmerk, en die aansteeklike geesdrif waarmee hy sy onderwerp behandel. [176]

[Inhoud]

UIT PETER KOLBE SE „BESCHRYVING VAN DE KAAP DE GOEDE HOOP.”

Misdade van die Slawe.

Eenigen tyd daar na3 is ’er een zeer droevig en beklagelyk geval door een party weggelope slaven en slavinnen gebeurt, ’t welk ik der moeite wel waardig acht dat ik den lezer de gantsche geschiedenis omstandiger verhaal dan ik reeds in een van myne vorige hoofdstukken gedaan heb.

Eenige slaven en slavinnen van verscheide burgers maakten eenen aanslag om geweer van hunne meesters te stelen en de vlugt te nemen, om daar door hare verlore vryheid weerom te bekomen4; zy waren onder malkanderen ook overeengekomen dat ’er een van hen koning en eene koninginne zoude zijn5, met magt om allerhande bedieningen onder hen als vrye luiden te begeven. Aldus ’t hazenpad gekozen en achter den Duivelsberg [177]gekomen, zagen zy eenen schaaphoeder van den burgermeester Cornelis Botma6 den welken zy wilden dwingen eenige hamels zonder geld te laten volgen. Door dien hy zich echter daartegen kante, en ’t belang van zyn meester na behoren behertigde, sneden zy hem den hals af en lieten hem in zyn bloed leggen. Vervolgens dodeden zy ook eenige hamels en namen in een dal achter den Tafelberg, welk dal met bomen bedekt was, de vlugt, alwaar zy hunne hamels kookten en zich vrolyk maakten.

Den anderen morgen, met het krieken van den dag, sloegen zy hunne tenten op en trokken dieper landwaarts in, terwijl hunne meesters niet wisten waar deze baldadige landlopers gebleven waren en twyffelden of zy misschien de 5 slaven van den heer keldermeester Jacob de Wets7 verlede jaar weggelopen, waren gevolgt. Deze vlugt wierd aan den fiskaal independent ook bekent gemaakt, dog deze wist ook niet waar hy ze zoude laten zoeken. Ondertusschen deeden deze vermetele vlugtelingen niet dan stelen en moorden tot dat zy eindelyk in den Groenen Kloof nog een groter schelmstuk uitvoerden. Wanneer zy, zoo als gemeld is, in den Groenen Kloof quamen, ontmoeten zy eenen Duitscher van Hamburg van geboorte die ’t vermaak van de jagt nam en wyl zy hem van verre zagen aankomen, verborgen zy zich [178]achter struwellen tot dat hy dicht by hen was, wanneer zy hem allen teffens op ’t lyf vielen en ’t geweer afnamen met deze woorden: „Wat wilt gy doen? Gy moet sterven; wilt gy bidden, zoo maakt het kort, wy hebben niet lang tyd.” Daar op verzocht deze Duitscher dat zy hem maar een weinig tyd mogten vergunnen, om zyn ziel in Gods bescherming te bevelen zoo als zy ook deden. Dog wyl hy in zyn gebed aanhield en hen de tyd te lang viel, zeiden zy tegen hem: „Maakt dat gy ons niet ophoud, wy konnen zoo lang niet wachten. Ondertusschen lieten zy hem op zyn lang smeken nog een Vader Onze bidden waar na zy hem ’t hoofd insloegen8, en als zy zagen dat hy dood was, sneden zy hem den buik op, namen ’t ingewand daar uit en hingen de darmen over de struiken en lieten hem aldus leggen9.

Op wat wyze de Hottentotte de Schape en het Rundvee beware

Op wat wyze de Hottentotte de Schape en het Rundvee beware

Uit Peter Kolbe se Beschryvinge van de Kaap.

Wie heeft ooit van een yzelyker gruwelstuk gehoort? Wie heeft ooit gelezen dat een moordenaar eenen rampzaligen aldus heeft gehandelt? Geen beest pleegt tegens zyns gelyke eene zodanige gruwzaamheid, veel min kan zulks met een mensch bestaan. Dog de maat van hare zonden zal nu ras vol worden, vermids zy zich van [179]hier begeven en eenen diergelyken of nog wel afgryzelyker moord in den zin hadden, dien God echter belet heeft.


Haar aanslag was zich na de Saldanha-Baay te begeven, om dat zy hadden gehoort dat ’er maar een man dien post der Voortreffelyke Maatschappy bewaarde en op de aankomende schepen achting gaf en dat de anderen elders gebruikt wierden. Tegen den avond quamen zy aan dat huis onder voorwentzel dat zy van hunne principalen uitgezonden waren om geweer na hunne veeplaatzen te brengen. Deze eenvoudige geloofde zulks, te meer om dat hy kleine kinderen by hen zag. Ondertusschen vernam hy van eene slavinne, die hy ter zyde in een ander vertrek had gebragt, hunnen goddelozen aanslag, te weten, om hem dezen nagt te vermoorden, als mede dat zy reeds de twee verhaalde moorden hadden gepleegt en bad hem dat hy tog ter dege op zyne hoede zoude zyn, en, na dat hy haar had verboden om aan iemand iets daar van te zeggen, liet hy ze gaan en riep den eenen na den anderen in zyne kamer, alwaar hy hen zoo voort de handen op den rug bond met bedreiginge, dat hy de geene die den mond opende om te schreeuwen zoo voort door den kop zoude schieten en hy bleef den gantschen nacht by hen, om te beletten dat de een den anderen los maakte. Zoo dra de dag begon aan te breken, bond hy ze allen met een touw aan malkanderen en dreef ze aldus voor zich, de slavin [180]alleen liet hy vry gaan tot dat hy ze aan de Kaap zelf bragt10.

Zoo dra zy daar quamen, wierden zy in een donker gat geworpen; kort daar na naauwkeurig ondervraagt en, alles beleden hebbende, op de volgende wys gevonnist: dat vyf11 van hen levend zouden worden gerabraakt, daar onder hare koning en hoofdmoordenaar die alvorens met gloejende tangen zoude genepen worden; wyders dat zy allen levend van ’t kruis genomen, op een rad gezet en aldaar zoo lang met spys en drank verzien zouden worden tot dat zy van zelf den geest gaven, voorts dat de koninginne aan een paal gewurgt zouden worden en dat alle de anderen met stroppen om den hals de executie onder de galg zouden aanzien, en vervolgens strengelyk gegeesselt en op ’t voorhoofd gebrandmerkt worden.

Eer en alvorens dit vonnis wierd voltrokken verzocht de geen die deze midsdadigers herwaards gebragt had, nogmaals zeer instandig dat de behoudster van zyn leven, menende de slavinne, die hem dezen aanslag had geopenbaart van de straffe mogt worden verschoont; dog wat redenen men heeft gehad om zulks niet te doen hebbe ik [181]nooit konnen ontdekken; zy moest nevens de anderen gelyke straffe uitstaan en quam niemand vry als een kind van 8 jaren12 dat de vader gedwongen had mede te gaan en een dochtertje van een half jaar dat de zoo genaamde koninginne met zich op haar rug genomen had.

Wanneer ik de executie zag, stont ik verstelt over de hardnekkigheid van deze booswigten, want daar anders iemand de felle pyn van ’t breken van zyne leden voelt, zoo als by ’t rabraken geschied, zoo heb ik overal waargenomen dat zodanige rampzaligen erbarmelyk schreeuwen; dog hier hoorde ik by geen eenen slag een enkelt woord zelfs niet „O wee!” en wanneer men ze van ’t kruis nam en levend langs eene ladder ophaalde en twee aan twee met den rug tegen elkander op een rad zette en ze met een touw om haar lyf daar op vast bond, maakten zy wederom geen gerucht ter waereld en verzochten enkelyk water om te drinken, roepende in de Portugeesche tale: „Ago, por bebe” ’t welk hen niet alleen gegeven wierd maar men bood hen ook wyn en allerhande spys aan, waartoe zy echter geen trek hadden.

Dien namiddag ten 3 uuren gaven zy den geest en wierden door de beulsknechts van de raden afgestoten, naderhand twee aan twee aan malkanderen gebonden en door drie beulsknechts door alle straten buiten na ’t gerecht gesleept en aldaar weder op raden gezet. De koningin stont toen [182]ze gewurgt zoude worden op een stoeltje en wanneer men het weg trok viel zy voor over om dat de strop aan stukken brak; dog door dien zy zoo voort weder de oogen opende en na de lucht snakte, wierd zy op bevel van den rechter andermaal gewurgt en vervolgens met haar gemaal den gemelden koning gesleept en tegen hem over aan de galg gehangen.

Is dat niet een treurig en droevig voorbeeld, dat een menschelyk hert, ’t welks slechts een weinig nadenken heeft, zodanig kan doen ijzen dat het met diergelyke booswigten onmogelyk medelyden hebben kan? Ik verzeker u, Lezer, dat ik eene grilling over myn gantsch lichaam voel, zoo dikwyls als ik daar om denk, om dat ik vele zelfs zwaarder executien heb gezien, dog gene daar de misdadigers zoo verstokt geweest zyn. Wie nu een weinig gevoelig is, zal zekerlyk deze vermetelheid niet alleen vervloeken, maar ook eene zodanige hardnekkigheid doemen.

[22 Oktober word Kolbe aangestel as sekretaris ad interim van Landdros en Heemrade op Stellenbosch.]

Terwyl ik echter dit ambt bekleedde, vielen ’er zeer zeldzame zaken voor, waar van ik ’er maar eenige mededelen zal, want dezelve alle te verhalen zoude te wydlopig en te verdrietig vallen. Van moordaardige slaven heb ik reeds een gruwzaam exempel verhaalt. [183]

Een ander (slaaf13), dien de Heer Elzevier heeft laten verkopen, verstoute zich uit wraakzucht, ’t huis van zynen gewesenen heer op Elzenburg in den brand te steken14. Door dien hy echter door de slaven, die ’t huis bewaarden verscheidemalen in zyn voornemen belet, en eindelyk door dezelven gevat en herwaards na Stellenbosch gebragt wierd, zoo liet Landdrost Mulder hem na de Kaap brengen, en maakte hem na vrywillige bekentenis zyn proces welkers slot was dat hy met een keten om ’t lichaam aan een paal zoude vastgemaakt en hout rontom hem gelegt, en aldus levend verbrand of gebraden werden15.

Nooit had ik konnen denken dat een mensch dien de vlam gestadig in de oogen en in ’t aangezicht [184]speelt, zoo lang konde leven, als deze deed; want hy liep niet alleen lang rontom den paal en weerde de vlam van zich af, maar hy beweegde heel lang armen en beenen, en riep overluid: „O Deos mio pay!” O God, myn Vader! en leefde aldus ruim een quartier uurs in ’t vuur. Waar uit dan licht is af te nemen, dat, wyl zyn lichaam niet verbrand maar gebraden is, zulks een zeer pynelyke en erbarmelyke dood moet zyn, waar mede schier geene zoort van dood kan vergeleken worden.

1. Een Looper der Hottentotten. 2. Hoe zy met haar Hassagajen werpen. Pag. 104.
3. Hoe zy gewoon zyn te vegten. Pag. 105.

1. Een Looper der Hottentotten. 2. Hoe zy met haar Hassagajen werpen. Pag. 104. 3. Hoe zy gewoon zyn te vegten. Pag. 105.

Uit Peter Kolbe se Beschryving van de Kaap.

Oor die Gooi- en Skermkuns van die Hottentotte.

Behalven dit snel lopen, konnen zy ook zeer net met stenen en korte stokken, zoo als ook met Hassagajen en alle andere harde en bequame dingen werpen; zo dat de Heer Vogel in zyne tienjarige Oost-Indische Reisbeschryving pag. 7616 hen reeds den lof heeft gegeven, dat het by hen niets nieuws was, dat een Hottentot met een steen 100 schreden ver een perk van een gulden in den omtrek konde raken; dit doen zij niet eens of tweemaal, als of zy het maar by geval raakten, maar tien malen en meer achter malkanderen, zonder eene reis te missen. Het aanmerkelykste by dit werpen voor een toekyker is, dat hy onmogelyk kan begrypen, hoe zodanig Hottentot doelen of [185]raken kan, omdat hy geen ogenblik stil blijft staan, maar in een gestadige beweging is, lopende dan voorwaard, dan achterwaards, dan ter zyde, en dravende dan gebukt en dan weder overend, heen en weder terwijl hij den steen zoo gezwind werpt, eer men zulks voorziet en raakt echter met alle zijne grimassen het voorgestelde perk zoo net, dat men moet zeggen dat de beste schutter niet beter het wit zoude hebben konnen raken.

Zij konnen niet alleen zoo net werpen met stenen, maar ook met hunne Kirri en Rakkum-stok17, zoo als ook met hunne Hassagayen, zoo dat hen niets kan voorkomen, waarmede zij deze kunst niet konnen verrichten. Ik heb dikwijls met verwondering gezien, als zy uit ernst of jok na elkander wierpen, om dat zy altoos de plaats waar de party gestaan had, of hem zelven zekerlijk raakten, wanneer hij zich niet door draajen en buigen of lopen daar van bevrijde. Ook heb ik dikwijls gezien, dat zy met hunnen Rakum-stok een haas, ree of steenbok in eene reis dood wierpen, zoo dat de stok of in ’t lichaam bleef steken, of dat het wild op een andere wijs daar door gedood werd. Dit net werpen heeft hen misschien gelegentheid gegeven, om op een verdediging bedacht te zijn en zich in ’t vechten en afweren te oeffenen welk beide zy ook meesterlyk verstaan.…..

Dikwils ben ik aanschouwer geweest, wanneer zy zich of uit ernst of uit jok daar in oeffenden, en derf ik met waarheid zeggen, dat het al zeer [186]aangenaam om te zien is. Want zy lopen van elkanderen en werpen malkanderen met stenen, Rackum-stok of ook met hunne lange Hassagayen. Wanneer de party het geworpene ziet aankomen, gaat hij zelden van zijn plaats af, ja zelfs bukt hij zich niet als hij maar zijn kirrie in de hand heeft, dat hy het zelve daar mede kan afpareren. Vervolgens lopen zy weder dicht by elkanderen, en houden de gemelde kirris in de handen voor zich of boven het hoofd en doen daar mede zulke aardige stoten, dat men niet weet, wat men van die aardige kunst zal denken en twijffelt of een Europeaansche schermmeester dit wel beter zouw klaaren als een Hottentot, te meer als men ziet hoe konstig zij deze laatste houw en steek weten af te keren.

Ik hou my t’ eenemaal verzekert, dat wanneer een bequaam en wel geoeffende schermmeester met een Hottentot zoude vechten, en dat zy beide eenerlei geweer18 hadden, de schermmeester of beschaamt hene zoude moeten gaan, of ten minsten dat hy niet veel op zyne bequaamheid zoude hebben te roemen; om dat zy zoo wel valsche quinten19 en zij-sprongen weten te maken als een schermmeester, en vrij wat beter en vaardiger20. [187]

Die Musiekkuns van die Hottentotte.

Wat haar musiek aanbelangt, dezelve is niet wel in de figuraal en vocaal musiek te verdelen, om dat de eene buiten de andere zelden of nooit word gehoort. Ondertusschen zal het nodig zijn de nodige speeltuigen van de Figuraal-Musiek eerst te beschrijven, welke met die van de Europeaansche zeer weinig overeenkomen. Een van dezelve is ook by de slaven gemeen, en kan ik derhalven niet wel zeggen, of dezen het van de Hottentotten of de Hottentotten het van de slaven uit andere landen ontleent hebben; by beiden van dezelven is het bekent met den naam van Gom-Gom. [188]

Deze Gom-Gom is een ronde boog van vast taai houd als olijf of yzer-hout. Dezelve word met een middelmatige snaar, byna als de second of A op de viool, bespannen, welke snaar zij zelven van schaapdarmen, of zenuwen maken. Aan het eene end, daar ze aan den boog word vastgebonden, maken zy een afgesneden en gesplete penneschacht vast, welken zy nevens de doorlopende snaar in den mond houden op dat het dreunen van de snaar haar niet zeer zou doen en aan de snaar ook den ordentlyken klank niet benomen worde, welke zy door het inhalen en laten gaan van den adem formeren.

der Hottentotten Musicaale Instrumenten

der Hottentotten Musicaale Instrumenten

1 Gom-gom 2 Rommelpot etc.

Uit Peter Kolbe se Beschrijving van de Kaap.

Wanneer zy een volstemmige Gom-Gom willen maken, zoo als men ze ook eenvoudig, slecht en op de jegenswoordig beschreve wijs heeft, zoo steken zy aan het ander einde, eer de snaar aan den boog gespannen en gebonden word, een cocos of klapper-note schaal, die daar gezaagt en van binnen ter dege uitgeholt en van alle aanklevende huidjes gezuivert is, welke als de resonans geven moet.

Van deze cocos-noot word van boven maar een derde deel afgezaagt, het welk men hier wegwerpt, of anders aan een slaaf geeft, om daar uit te drinken. Het overige en grootste deel maakt men op de gemelde wys aan de snaar vast, zodanig dat de gaten niet te diep benedewaarts moeten worden geboort, welke daarenboven ook recht tegen elkander over moeten staan op dat de overige schaal te beter aan den boog kan sluiten. Om dat nu de schaal of klank van de snaar daar in als in een ronde holte weerstuit en zich vermeerdert, zoo [189]klinkt het instrument niet alleen veel beter, maar zy konnen ook door de beweging van de gemelde cocos-schelp allerhande tonen maken, welke men op een ander instrument, zoo eenvoudig als dit, zoude konnen practiseren.

Wanneer drie of vier gom-gommen van verscheide snaren by elkanderen zyn, en de genen die daarop spelen wel met elkanderen overeenstemmen, zoo maakt het een zachte en aangename muziek, waar van niemand door het te hard geluid het hoofd zeer doet, maar het gehoor lieflyk gestreelt word; en weet ik my te erinneren dat ik eens na het spelen van twee Hottentotten heb geluistert, die in een stille nacht een zeer aangenaam nachtmuziek op hare wys te zamen maakten. Wanneer echter bequamer als Hottentots vingere daar aan quamen en eens de handeling ter dege daar van hadden, zoude de lieflykheid ver groter wezen, en dit speeltuig zoude na verloop van tyd tot meerder volkomenheid konnen worden gebragt.

Behalven de gom-gom hebben zy een ander muzikaal-instrument het welk een aarde pot is, van zodanigen vorm, als zy zelven maken en elders beschreven is, en nemen zy daar toe een groten of kleinen pot, zoo als zy willen. Zy overtrekken denzelven met een schaapvel ’t welk bereid is. Zy binden het zelve met hunne riemen of zenuwen zeer vast en styf gespannen daar over; daar na spelen alleenlyk de wyven (en nooit de mans) daar op met hunne vingers, en slaan daar op zoo als in Braband en te Duringen in Saxon op den rommelpot gespeelt word, behalven dat dezelve hen ook [190]by hunne vrolykheden en danzen voor een trom of keteltrom verstrekken moet, konnende op dezelve ook gene andere tonen worden gemaakt, als op een keteltrom, zoo als men uit de volgende muzieknoten zien kan.

Musieknotasie.

Wanneer zy dezen rommelpot gebruiken en daar op spelen, bedienen zy zich daar onder van vocaalmuziek en schreewen allen te gelyk: Ho, Ho, Ho, Ho, op de volgende wyze op noten gestelt:

Ho, Ho, Ho, Ho, - - - -

Ho, Ho, Ho, Ho, - - - -

Dit geschreeuw duurt dikwyls een vierde deel uurs na malkanderen, of zomtijds langer, na dat ’er liefhebbers zyn, die ’er onder danzen. Dit geschreeuw is voor zich zelven zeer onaangenaam, ten zy de rommelpot in behorige harmonie daar onder word geslagen en het geschreeuw in diervoegen word geschikt, dat de tweede eerst begint, wanneer de eerste reeds eens Ho heeft gezongen, en de derde, als de twede het eerste Ho heeft geeindigt, en de vierde den derden in een behoorlyke order volgt, wanneer het nog eenigzins na een overeenstemmende muziek gelykt. Ondertusschen valt ze den toehoorder ten laatsten verdrietig, wegens den langen teem en het hard geschreeuw, om dat zy gene andere wyze van zingen kennen. [191]


1 Afgesien van die Kompanjie-slawe was daar in 1708 reeds 1,147 manlike en vroulike meerderjarige slawe in die besit van die burgers, teenoor 798 manlike en vroulike meerderjarige koloniste. 

2 Ons reproduceer die teks van die eerste Hollandse uitgawe van 1727, gedruk in Amsterdam in twee groot foliante, ’n vertaling van die oorspronklike Duitse werk wat onder die tietel van Caput Bonae Spei Hodiernum in Neurenberg verskyn het in die jaar 1719. 

3 End September of begin Oktober 1707 volgens Dagregister, Ao. 1707–1708 (verbatim afskrif, Kaapse argief, No. 293), bls. 391. 

4 Hulle voorneme was „om na Madagascar te reijsen” (Dagregister, Ao. 1707–1708, t.a.p.). 

5 Die drosters was: Augustijn van Batavia, oud 21 of 22; Titus en Aron van Coutchin, oud 35 of 36 en 10 of 11 („Klein Aron”); Marie van Bengalen („Klein Marie”), 20 of 21, slavin van burger Hendrik Meyboom; Anthony van Bengalen, 30 jaar, slaaf van burger Frederick van der Lind; Aron van Coutchin, („Groot Aron”), slaaf van Matthijs Wigmann; Jannetje van de Caab, oud 16 of 17, slavin van Elias Kina, assistent in die Soldykantoor van die Kompanjie. Die „koning” was Augustijn, die „koningin” was Groot Marie (Dagregister, Ao. 1707–8, blss. 388 en 399). 

6 Dit is onjuis: die skaapwagter was ’n slaaf van ’n sekere Johannes Heuffke. (Sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 391). 

7 Valentijn, op. cit., bls. 42, spreek van keldermeester Jacobus de Wit

8 Net soos die slaaf van Heuffke is hom ’n prop in die mond gesteek en daarna die keel afgesny. (Dagverhaal, Ao. 1707–8, bls. 394). 

9 Hulle het hom ook die linkerhand en die vlees rondom die heup afgesny; toe het hulle hom met die kolf van sy geweer pap en stukkend geslaan en die parte uit mekaar in die veld gegooi, met die doel om die identiteit van die slagoffer te verberg en dit te doen voorkom asof hy deur ’n wilde dier versleur geword is. (Sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 395.

10 Die verhaal van hierdie kordaatstuk is ’n tiepiese voorbeeld van Kolbe se liggelowigheid. Dit is waarskynlik somar ’n opgesmukte storie wat in daardie tyd die rondte gedoen het en wat die skrywer sonder enige verder ondersoek aangeneem het. Dit was nie een man allenig wat die klomp gearresteer het nie, maar „’s Compagnies posthouders en eenige Hottentots,” soos die Dagregister vir ons meedeel. (Sien Ao. 1707–8, bls. 396.) 

11 Dit moet vier wees (sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 399.) 

12 Bedoel word „Klein Aron,” toe 10 of 11 jaar oud. 

13 Dit was Moses van Bengalen, ’n slaaf wat vroeër aan die sekunde Samuel Elsevier behoor het, maar toe in diens was van vryburger Hendrik Eksteen. Sien originele Dagregister, Ao. 1712 (Kaapse argief, No. 296), bls. 90. 

14 Hy wou wraak geneem het op twee slawe, Pieter en Rantong, wat vroeër saam met hom op Elsenburg gewerk het en aan wie hy die skuld gegee het dat hy verkoop geword is aan Hendrik Eksteen—’n verkoop waarby hy sy klein besittings moes agterlaat. Hy het dan ook nie die woonhuis aan brand gesteek nie, maar die wynkelder en die wamakershuis, waar hy vermoed het dat Pieter en Rantong respektieflik geslaap het. (Dagregister, Ao. 1712, blss. 90 en volg.) 

15 Die Ed. Agtb. Raad van Justiesie het vir hom op 2 Junie 1712 veroordeel om „gebragt te werden ter plaatse daar men alhier gewoon is crimineele sententien te executeeren, aldaar de scherpregter overgelevert zijnde, over eind staande met een ketting aan een paal gebonden, alsoo levendig verbrand te worden, zullende het restant van ’t doode gebrande lighaam, naar ’t buiten geregt werden gebragt, aldaar met een ijsere pot boven ’t hooft denoteerende de brandstigter, op een rat gestelt, en zoo lange te blijven sitten, totdat door de lugt en vogelen des hemels zal zyn verteert cum expensis.” Sien Dagregister, Ao. 1711–14 (Kaapse argief, No. 297), bls. 97. 

16 Johann Wilhelm Vogel, Zehen Jährige Ost-Indianische Reise Beschreibung, waarvan die eerste uitgawe verskyn is in Frankfort in 1690, die twede in Altenburg in 1716. 

17 Raak-hom-stok? 

18 Hier in die algemene betekenis van verdedigingswapen. 

19 Liste, streke. 

20 Interessant is dit om met hierdie beskrywing dié te vergelyk van kommissaris-generaal H. A. van Rheede, wat voorkom in sy joernaal opgestel gedurend sy verblyf aan die Kaap in 1685, onder datum 24 April: „Nae den middagh quamen de Capitijnen oft overstens der inlanders in het Casteel met veel volck, oud, jongh, vrouwen en [187]kinderen; uyt dien hoop wierden ontrent dartigh jongelingen uytgesogt die haer in tween verdelende ontrent 50 roeden van en tegen malkanderen aanstelden, hebbende ider een stuck van een brandhout of tack van een boom sonder onderscheyt regt, krom of met tacken, met de welcke ter weder zijden, soo fel en gewis op malkanderen wierpen, men sich over de vaerdigheyt, grote force en sekerheyt als over de behendigheyt en raddigheyt om die te ontwijken en af te keeren most verwonderen, doende blijken alsoo grooten konst in wel te offenceren als defenderen, makende soo evenmatige bewegingh met alle de ledematen van het lighaem, zulcx niet en geschiede in het wilde en na iders sinnelijckheyt, maer nae een vasten regul, nae welck zij dese oefeningh als op een schermschool in orde hebben geleert; en dewijle dese soo fel vliegende houten, soo niet en konden werden gemyd en daar een stock, die een ider van haer in de linckerhandt hadt, afgekeert, of daer wiert te met imandt van d’ een of andere parthye geraeckt, en dat zij te saemen bevorens een weynigh brandewijn hadden gedroncken, soo wierden dese strijdende partijen soo tegen den anderen verhit, het yok ernst wordende, niet meer malkanderen mijdende, soo vinnigh wierpen om te raeken, dat haere overstens en oudste, die tot daer en toe stil hadden sitten toesien, dien strydenden hoop met gewelt en authoriteyt van een mosten scheyden. (Joernaal van Van Rheede, Kaapse argief, No. 703, blss. 49 en 50.) 

[Inhoud]

’n Leeu-awontuur uit Starrenburg se Joernaal.

[193]

[Inhoud]

INLEIDING.

Die plaaslike regering van die O.I.K. het van die begin af sy bes gedoen om met die binnelande van die Kaapse gebied in aanraking te kom en die moontlikhede daarvan op kommersiële, landbou- en mynboukundige gebied te ondersoek. Met daardie doel voor oë het die goewerneurs van die Kaap tal van sogenoemde landtogte uitgestuur—meestal in noordelike, maar ook in oostelike rigting—, wat gelas was vertroubare gegewens te versamel aangaande die aardrykskunde van die land, sy dierlewe, sy plantegroei, sy inwoners, sy natuurlike hulpbronne. Ander togte, weer, was meer spesiaal ingerig met die opdrag om slagvee (skape en beeste) in te ruil van die inboorlinge vir die behoeftes van die amptenare en die garnisoen van die kasteel en die bemanning van die verbygaande skepe. So het ons die ekspediesies van Jan Wintervogel, Willem Muller, Abraham Gabbema, Jan van Herwaerden, Jan Danckaert, Pieter Cruythoff, Pieter Everaert, Pieter van Meerhoff in die tyd van Jan van Riebeeck; van Jonas de la Guerre in die tyd van Zacharias Wagenaar; van Jeronimus Cruse in die tyd van Jacob Borghorst. Ná ’n mislukte tog onder Oloff Bergh het in 1685 goewerneur Simon van der Stel self hom aan die hoof gestel van ’n verkenningsonderneming na Namakwaland en het daarin geslaag tot aan die Buffelsrivier deur te dring en die ryk ertslae van die koperberge sorgvuldig te laat ondersoek. Sy [194]seun Willem Adriaen het in 1705 opdrag gegee aan Johannes Starrenburg, die landdros van Stellenbosch, om ’n nuwe landtog na die noorde te organiseer en daarvan die leier te wees saam met Jan Hartog, baas-tuinier van die Kompanjie. Die voorgegewe doel was om die land te verken en o.a. plantkundige ondersoekinge te doen; die ware doel was om vee in te ruil vir die goewerneur—nie slagbeeste nie trouens, wat tot dan toe op daardie soort togte altyd die gewilde koopwaar gewees is, maar trek- en werkosse, wat Willem Adriaen op sy plaas kon gebruik. Die rapport oor die reis deur Starrenburg is handig opgestel, sodat ’n oningewyde leser moeilik daaruit sal kan aflei dat Beëlzebub, soos Adam Tas die landdros genoem het, nie die tog onderneem het in die belang van die Kompanjie nie. Tog het die goewerneur die bewoordinge van die verslag nog te gevaarlik gevind, want o.a. sou daaruit kan geblyk het hoe sy handlangers soms nie geaarsel het nie om dwang op die inboorlinge uit te oefen en hulle met die toorn van Willem Adriaen te bedreig in geval van onwilligheid om hulle beeste af te staan. Toe hy dan ook die rapport opneem in sy verdediging teen die aanklagte van die koloniste (die „Korte Deductie”), het hy versigtigheidshalwe ’n aantal volsinne daaruit weggelaat1.

Die tog het dieselfde pad gevolg as Simon van der Stel, maar het nie verder as die Olifantsrivier [195]gekom nie en het dus alleen bekende terrein „ontdek.” Aan ’n klein, toe droë riviertjie, wat hom ontlas in die benedeloop van die Olifantsrivier, of die Ruigerivier, is een van die toggangers, Jan Smit van Antwerpen, deur ’n leeu verras en verskeur geword. Dit is hierdie tragiese voorval en die daaropvolgende jag op die leeu wat in ondergaande uittreksel beskrywe word2. [196]

[Inhoud]

’N LEEU-AWONTUUR UIT STARRENBURG SE JOERNAAL.

Maandag den 2 November [1705]. Waaren wij vroeg met pakken inspannen en opzadelen bezig, en togen ontrent 8 uuren verder voort, den cours al langs de overkant van de Olifantsrivier vervolgende, tot ontrent den middag dat wy die verlieten en ter regterhand insloegen, langs het mizerabelste velt dat ’er bedagt kan worden. Het is al te maal rood zand, bosschen en door de mollen t’ eenemaal ondermijnt; had het mij mogelijk geweest, ik zoude mijn paard gaarne gedragen hebben, want die arme beesten konden hun pooten niet verzetten, of zaten bijna tot den boeg3 in de molgaten en daar bij scheen de zon tot brandens toe en nergens was water te krijgen, in somma, noit heb ik verdrietiger agtermiddag gehad.

Eindelyk quamen wy, na 5 mylen vorderens een kraal te ontdekken in een zeer aardig gat, tusschen hooge style klipruggen inleggende. In den regentijd is het een riviertje dat zich in de Olifantsrivier ontlast, maar nu niet meer dan een dor, diep dal, met 3 of 4 zeer kleine brakke waterpoeltjes voorzien.

Wy waren regt boven de kraal eer zy het wisten en daalden langs een zeer stijle klip rugwaarts tot hen te voet na beneden. Op het eerste gezigt wierden ze heel verbaast; een deel ging aan de [197]andere kant den berg op, wyl een ander getal jonge gewapende manschap ons te gemoet trok. Eene der zelve was zoo voorbarig, dat hy bereets een pyl op zyn boog gelegt had, omme die op my, de voorste zijnde, cours te doen nemen, maar door het aanleggen van myn roer en het toeroepen van den Hottentot, die ons den weg had gewezen en verzelde, stak hy die weder op; en quamen toen met groote nieuwsgierigheid rondom ons, vraagende zonder ophouden aan onze Hottentots wie wy waren en tot wat einde wy zoo ver in ’t land quamen, waar op geantwoord zynde, warenze wel in hun schik. Onze wagens, die een tour om moesten nemen, quamen eindelijk mede om laag, en wij sloegen onze tent ontrent een kleine schoot weegs van de kraal ter neder en gingen, na alles wel bezorgt te hebben, rusten; maar wy wierden wel haast weder gestoort, want omtrent middernacht begonden de beesten en paarden die voor de tent, tusschen de wagens stonden, te schrikken en te loopen, en een der wagenrijders die buiten sliep, te schreeuwen, waar op alle man met geweer ter tent uitliep. Ontrent 30 treden voor de tent stont een leeuw, die, op het zien van ons, zeer zagtzinnig ontrent 30 treden verder agter een doorne boschje ging, dragende iets met zich dat ik meende een jong osje te zijn. Wij deden over de 60 schoten op dat boschje en doornagelden het dapper, zonder dat men eenig verder gewag vernam. De Z.O. wind waaide sterk, de lugt was zeer klaar en de maan scheen op ’t helderste, zoo dat wy alles op die distantie zien konden. [198]

Na dat de beesten weder tot stilstant gebragt waren, en ik alles eens overzag, miste ik den schildwagt van voor de tent, zijnde Jan Smit van Antwerpen, in de groene kloof bescheiden. Men riep hem zoo luid als men konde, maar te vergeefs, wyl niemant antwoordde, waar uit ik besloot dat de leeuw hem had weggenomen; 3 of 4 mannen gingen op het voorzigtigste na dat bosje, dat regt tegen over de deur van de tent stont, om te zien ofze niets van dien man vernemen konden, maar quamen hals over kop weder te rug, wyl de leeuw daar nog lag, zich ophefte en begon te brullen. Zij vonden daar des schildwagts geweer, welkers haan gespannen was, en deszelfs muts en schoenen.

Uit Valentijn se Beschryvinge van de Kaap.

Uit Valentijn se Beschryvinge van de Kaap.

Wy deden weder wel hondert schoten op dat bosch, dat 60 treden van de tent en maar 30 treden buiten de wagens stont en waar op men als na een doel konde schieten zonder den leeuw te vernemen; waar uit wy presumeerden dat hy dood of weg moest zijn. Dit deed den wildschut, Jan Hamanszoon4, resolveren te gaan zien, of hij ’er nog in was of niet, nemende een brandent hout inde eene hand. Maar zoo ras naderde hy het bosje niet of de leeuw deed, onder een vreezelyk gebrul, een sprong na hem, dies hy het brandend hout na hem toe gooide; midlerwijl schoot het ander volk wel 10 schoten na hem, maar hy retireerde aanstonts weder op zyn oude plaats, agter [199]dat boschje. Dit brandhout, dat hy na den leeuw gegooit hadde, was in ’t midden van ’t boschje gevallen, en door de sterke Z.O. wind aangeblazen, geraakte het in de lichte vlam, zoo dat men zeer klaar daar in- en dit doorzien konde. Men schoot ’er nog al geduurig in; ondertusschen verliep de nacht en de dag begon aan te breken, dat yder een moed gaf om hem alsdan regt te konnen treffen, wyl hy ’er niet van daan konde of moest zich geheel bloot geven, alzoo het boschje regt tegen een style kloof aanstont. Zeven mannen op de buitenste wagen zittende, pasten op om hem, uitkomende, waar te nemen.

Eindelyk ging hy, eer het nog ter degen licht was, met de man in zijn bek, den berg op kuyeren, krijgende wel 40 schoten na zijn huit, zonder dat hem eene trof, schoon hem veele zeer na quamen, gelyk wy naderhand bevonden hebben. Als hem een kogel wat digt by quam, keerde hy hem al grynzende na de tent en knorrende na ons toe en ik ben van gedagten, had hem yemant getroffen, dat hij met een volle vaart op tent en volk aangekomen zoude hebben.

Wy besloten dan dat hy gequetst en niet verre van daar was; hier op verzogt mij het volk ’t lichaam te mogen gaan opzoeken, om hem te begraven wyl sy geloofden dat de leeuw door het gestaadig schieten, niet veel tijd zoude gehad hebben, om daarvan te eeten. Ik stont eenigen van hen zulks toe, mits een goede party gewaapende Hottentots mede nemende, en onder belofte datze [200]zich niet in gevaar zouden begeven, maar gestaadig wel toezien en voorzichtig zijn.

Daar op volgden zy met hun zevenen, geadsisteert van 43 Hottentots, het spoor, en vonden hem ontrent een halve myl van daar, by het lichaam, agter een klein boschje, leggen. Hy sprong door het geschreeuw van de Hottentots daadelyk op en nam de vlugt, waar op zy hem alle naliepen; ten laatsten keerde het beest zich om en quam vreezelyk brullende onder den hoop; het volk, ’t welk door ’t loopen vermoeit was, schoot mis, op welke hy dadelyk aanquam.

Den Baas, of opperste Capitein van de kraal, deed hier een trouwe daad aan 2 van ’t volk, daar de leeuw het op toezette. Des eenen roer weigerde en de ander schoot mis; daar op sprong hy tusschen den leeuw en ’t volk zoo na by, dat de leeuw hem met de eene klauw in de karos sloeg en met den bek daar in beet, meenende den Hottentot te hebben, maar die was hem te gaauw, liet zyn karos glippen en duuwde hem een assegaai in de ribben. Aanstonts sprongen de andere Hottentots ook toe en verçierden hem met hunne werpspiessen dat het wel een yzerverken geleek; evenwel hield hy nog niet op met springen en brullen, maar beet eenige der assegaaistokken af, tot dat hem de wildschut, Jan Harmanszoon, een schoot in ’t oog gaf, die hem deed kenteren, waar op de anderen hem verder doodschoten.

Het was een vreezelijk groot beest, en hij had kort te vooren nog een Hottentot uit deze kraal gehaalt en opgepeuzelt. Ik ben hier dus langwijlig [201]geweest, om dat my niet voorstaat oit diergelijke assurantie van een beest gehoort te hebben en de kloekmoedigheid van dien Hottentot is mede aanmerkelyk.

Des mans lichaam was door hem van agteren met de linkerpoot aan de linkerzijde van het hoofd geslagen, met den bek in de schouder gevat, en dus voort gedragen; beide de billen en linker schouder waren opgegeten. Wy bragtenze alle beide aan de tent, en begroeven den man daar hy gegrepen was, gelijck wij den leeuw mede onder de aarde staken op dat hem het vee niet ruiken zoude.

Het was dien ganschen dag brandent weer en de Hottentots waarschouwden ons dat ’er nog 2 wijfjes hier ontrent waren, waarom ik des agtermiddags een kraal van doorn liet maaken en op drie plaatzen of passagies volk met geweer stellen, maar vernamen dien nacht geen onraad.

Woensdag den 4 dito.

Maakten wy voortgang met de ruiling, daar wy de voorige 2 dagen over getalmt hadden.… De zonneschijn was hier by na onverdragelyk, en in de tent was het als in een oven.

Des avonts brulde het langs dit riviertje of alle de leeuwen van Africa by malkanderen waren. Ik presumeer dat het de 2 wyfies waren omme het gedoode mannetje te zoeken, dies verwagten wy niet anders dan hun bezoek dien nagt, hier tegens hadden wy ons door ’t verhoogen onzer Doorne-Kraal, en ’t stellen van roers, op de passagien, langs welken zy hunne coers moesten nemen, [202]mitsgaders het stoken van vuuren rondom ons en ’t houden van dubbele wagt, wel voorzien; maar zy quamen niet.

En wyl hier ontrent geen meer kralen leggen, en voor ons niet te doen viel, rezolveerde ik weder te rug te keeren om de Gonnemasche Kraalen op te zoeken.


1 Sien ’n vergelyking van die twee tekste in Leo Fouché se uitgawe van die Dagboek van Adam Tas, blss. 336–340. 

2 Die teks wat ons hier gee, is dié van Valentijn in sy Beschryvinge van de Kaap der Goede Hoope (Oud- en Nieuw Oost-Indiën, 5de deel, 2de stuk). Die origineel berus op die Ryksargief in Den Haag. Soos ons hierbo aangedui het, is daar belangrike verskille tussen die oorspronklike teks en dié van Valentijn, wat sy afskrif seker van Willem Adriaen verkry het; maar die afwykinge en leemtes wat in die lesing van Valentijn voorkom, het alleen betrekking op die veeruil met die Hottentotte. Dit affekteer nie die ander dele nie, waaronder die uittreksel wat ons laat volg, wat trou met die origineel ooreenstem. 

3 bors. 

4 Jan Harmanszoon Potgieter, vryburger en wagmeester van die burgerkawallerie van Stellenbosch. 

Kolofon

Beskikbaarheid

Hierdie e-boek kan deur enigiemand gebruik word, oral, gratis en met weinige beperkings. U mag dit kopieer, weggee of hergebruik in terme van die Project Gutenberg Lisensie hierby ingesluit, of aanlyn by www.gutenberg.org.

Hierdie e-boek is gelewer deur die aanlyn Distributed Proofreading span by www.pgdp.net.

Metadata

Hersieningsgeskiedenis

Eksterne verwysings

Hierdie Project Gutenberg-e-boek bevat eksterne verwysings. Hierdie skakels werk moontlik nie vir u nie.

Regstellings

Die volgende regstellings is aan die teks gemaak:

Bladsy Bron Regstelling Redigeerafstand
8, 26, 89, 112, 153, 153, 162, 166, 178, 178 [Nie in die bron nie] . 1
12 Lourenco Lourenço 1 / 0
32 nieteenstande nieteenstaande 1
52 beskrywe beskryf 2
55 Portugese Portuguese 1
85 sv sy 1
87 Godeé-Molsbergen Godée-Molsbergen 2 / 0
108 . [Verwyder] 1
108, 180, 188 . , 1
109 ) [Verwyder] 1
112 ;; ; 1
120 , . 1
122 Francois François 1 / 0
123 Orangie Orange 1
125, 178, 187 [Nie in die bron nie] 1
142 [Nie in die bron nie] , 1
161 Dageract Dageraet 1
167 verblyfpaas verblyfplaas 1
169, 183 [Nie in die bron nie] ) 1
169 opgschreven opgeschreven 1
196 t ’eenemaal t’ eenemaal 2
200 Hottentos Hottentots 1

Afkortings

Oorsig van afkortings gebruik.

Afkorting Uitbreiding
voorn. voornoemde
*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UIT OU REISBESKRYWINGE ***
Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.
Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.
START: FULL LICENSE
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license.
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that:
• You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.”
• You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works.
• You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
• You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™
Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws.
The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate.
While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org.
This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.